کاخ شهرستانک؛ کاخ ناصرالدین‌‌شاه

در تهران و اطراف آن کاخ‌های زیادی وجود دارند که میراث‌های باارزشی از گذشته هستند که بر دوش خود بار گران تاریخ را حمل می‌کنند. کاخ شهرستانک ناصرالدین‌شاه ازجمله کاخ‌های تاریخی معروفی است که می‌توانیم از آن نام ببریم. کاخی که ناصرالدین‌شاه و رجال سیاسی مشهوری نظیر «اعتمادالسلطنه» در خاطرات و نوشته‌های خود بارها از آن یاد کرده‌اند؛ محلی برای عیش و نوش خوشگذران‌ترین پادشاه سلسله قاجاریه که از قضا بسیار مورد علاقه او بوده است.

شهرستانک کرج ییلاقی بود که ناصرالدین‌شاه در روزهای گرم سال به قصد استراحت، شکار و مراسم آشپزان به آن مراجعه می‌کرد. به دلیل رفت و آمد زیاد شاه به این منطقه او دستور داد تا کاخی در این منطقه بنا کنند. این کاخ تا امروز به حیات خود ادامه داده هرچند که بسیار پیر و فرتوت شده و به علت بی‌توجهی دیگر آن شکوه و وقار سابق خود را ندارد. برای آشنایی بیشتر با کاخ شهرستانک در ادامه با تهرانیکا همراه باشید.

اگر شما جزو آن دسته از افرادی هستید که علاقه خاصی به کوهنوردی دارید می‌تواند از طریق مسیر کوهنوردی نیز به روستا و کاخ دسترسی پیدا کنید. مسیر کوهنوردی این منطقه بسیار سخت و دشوار است. مسیر کوهنوردی این روستا از سمت قله توچال است.

کاخ شهرستانک در یک نگاه

• این کاخ یکی از یادگارهای دوران قاجاریه است.
• کاخ شهرستانک یکی از کاخ مورد علاقه ناصرالدین‌‎شاه بود که به دستور او در سال ۱۲۵۷ شمسی بنا شد.
• شهرستانک ییلاقی خوش آب و هوا در استان البرز است.
• راه ناصری از جذاب‌ترین مسیرهای کوهنوردی است که طرفداران زیادی دارد و به قله توچال می‌رسد.

معرفی کاخ شهرستانک

کاخ‌های بیرون شهر درگذشته معمولا برای استراحت پادشاهان و خانواده‌های اشرافی و دولتمردان مشهور ساخته می‌شدند. از جمله ویژگی‌های مهمی که برای انتخاب مکان‌هایی که برای ساخت کاخ انتخاب می‌شوند؛ آب‌و‌هوای بسیار خوب است. کاخ شهرستانک نیز ازجمله بناهای است که در یک منطقه بسیار خوش آب‌وهوا در نزدیکی پایتخت ساخته شده‌است. اگر شما نیز به این منطقه سفرکرده باشید قطعا با تصمیم ناصرالدین‌شاه برای ساخت کاخ در این منطقه موافق خواهید بود.

در این کاخ می‌توان به‌وضوح صدای قطره‌های باران که بر روی تپه‌های اطراف می‌بارد را شنید. همچنین بوی خوش باران که بعد از باریدن بر تپه‌های اطراف درفضا می‌پیچد؛ می‌تواند خاطرات خوشی در ذهن شما بسازد. این کاخ یکی از یادگار‌های دوره قاجاریه است که به خوبی سبک و شیوه معماری در آن زمان را نمایش می‌دهد. البته این بنا به دلیل بی‌توجهی جلا و زیبایی گذشته خود را ندارد اما با این‌حال هنوز هم می‌توان به‌عنوان یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری نظری به آن انداخت. ناصرالدین‌شاه علاقه زیادی به این کاخ داشت و رسم مشهور «آشپزان» را با حضور رجال مهم سیاسی کشور سالی یکبار در کاخ ناصری برگزار می‌کرد.

روستای شهرستانک

حتما برای شما این سوال پیش‌آمده که روستای شهرستانک چه ویژگی‌هایی داشته که ناصرالدین‌شاه کاخی در آن بناکرده است؟ از نظر موقعیت جغرافیایی اگر قصد رفتن به این روستا را داشته باشید باید بدانید که در ۵۵ کیلومتری شمال شرقی کرج (۸۸ کیلومتری شهر تهران) در دهستان آسارا واقع‌شده است.‌ این روستا بسیار بالاتر از سطح دریا قرار دارد. همین امر سبب شده که آب‌وهوای نسبتا سردی داشته باشد. وسعت این منطقه به قدری زیاد است که نام شهرستانک به معنی «شهر کوچک» را بر آن نهاده‌اند.

وجود شرایط آب‌وهوایی خاص در این منطقه و وجود چشمه‌هایی با آب بسیار زلال و گوارا سبب محبوبیت آن شده‌است. پرآب بودن این روستا سبب شده که باغ‌های میوه و کوچه‌باغ‌های فراوانی داشته باشد که از جمله جذابیت‌های گردشگری این منطقه هستند. قدم زدن در این کوچه باغ‌ها از آن حس و حال‌هایی است که به هیچ وجه نباید لذت آن را از دست دهیم.

میوه‌های این باغ‌ها به دلیل ارگانیک و طبیعی بودن بسیار خوشمزه هستند. همچنین از کنار کاخ شهرستانک یک رودخانه کوچک رد می‌شود. شما می‌توانید در کنار کاخ شهرستانک و این رودخانه زیبا یک خاطره عالی بسازید. اگر یکبار به منطقه شهرستانک سفر کنید حتما به ناصرالدین‌شاه حق می‌دهید که به عنوان یکی از پادشاهان خوش‌گذران تمام تاریخ ایران در این منطقه برای خود کاخی بسازد.

راه ناصری

درگذشته ناصرالدین‌شاه برای عزیمت به شهرستانک از راه ناصری استفاده می‌کرد. این راه که به دستور او ساخته‌شد در آن زمان مسیری برای رسیدن به شهرهای شمالی بود. اما خدمه ناصرالدین‌شاه مجبور بوده‌اند که از گذرگاهی باریک به شهرستانک برای بارگذاری مراسم بروند. این گذرگاه ناامن برای تردد شرایط مساعدی نداشت و بسیار پیش می‌آمد که این جاده حادثه می‌آفرید.

راه معروف ناصری در چند سال اخیر به‌عنوان یکی از آثار ملی استان مازندران ثبت شده‌است. از این راه امروزه به‌عنوان یکی از مسیرهای کوه‌نوردی استفاده می‌شود. اگر شما به کوهنوردی علاقمند هستید حتما این مسیر را برای کوهنوردی از دست ندهید. هنوز بسیاری از گردشگران بعد از بازدید از شهرستانک از راه معروف ناصری نیز بازدید می‌کنند. کاخ شهرستانک را بر اساس نام راه ناصری به نام کاخ ناصری هم می‌شناسند.

زمان مناسب برای بازدید از کاخ شهرستانک

در کنار کاخ شهرستانک مکانی برای استراحت یا ساکن شدن مراجعه‌کنندگان در نظر گرفته نشده‌. با توجه به آب‌وهوای عالی شهرستانک بهترین زمان برای بازدید از این کاخ تابستان است. البته با توجه به انبوه باغ‌های موجود در این مکان و کوچه‌باغ‌های فراوان پاییز نیز موقعیت مناسبی برای دیدن از این کاخ است. شما می‌توانید در کنار برگ‌های رنگارنگ پاییزی اوقات خوشی را رقم بزنید و عکس‌های خاطره انگیز بگیرید. به‌طورکلی با توجه به آب‌و‌هوای شهرستانک فصول سرد زمان مناسبی برای بازدید نیستند.

همچنین چون تا به امروز مسیر درستی برای بازدیدکنندگان از کاخ شهرستانک طراحی نشده‌است نمی‌توان به‌راحتی از این کاخ بازدید کرد. پیشنهاد می‌کنیم برای بازدید از کاخ ناصری کفش‌ و لباس راحتی بپوشید. همچنین کفش‌های کوهنوردی گزینه مناسبی برای بازدید از این کاخ هستند.

تاریخچه کاخ شهرستانک

کاخ ناصرالدین‌شاه حدودا ۱۵۰ ساله است. به دلیل آب و هوای خوب شهرستانک، شاه خوشگذارن قاجار رفت‌وآمد زیادی به این منطقه داشت. بر همین اساس در روزهای گرم سال برای استراحت او چادرهایی را در این نقطه از بیرون شهر برپا می‌کردند. به‌مرور زمان و با رفت و آمد زیاد شاه، او دستور داد که در این منطقه آباد و سرسبز کاخی بنا کنند. «ابراهیم‌خان امین‌السلطان»، صدرالعظم مشهور قاجاریه مامور اجرای دستور شاه بود و او معماری و طراحی بنای کاخ را بر عهده «حاجی ابوالحسن‌خان معمارباشی» گذاشت. کاخ شهرستانک در قسمت ابتدایی دره و سرچشمه رودخانه شهرستانک در سال ۱۲۵۷ شمسی ساخته شد.

این کاخ ارزشمند درگذشته دارای جلال و جلوه خاصی بود. علاوه‌ بر زیبایی آن ناصرالدین‌شاه به این کاخ علاقه بسیاری داشت.‌ همین امر سبب شد که «کمال‌الملک» نقاش بزرگ از این کاخ چندین نقاشی بکشد. نقاشی کمال‌الملک به‌خوبی نشان‌دهنده عظمت و زیبایی این بنا درگذشته بوده‌است.

پس از مرگ ناصرالدین‌شاه، کاخ شهرستانک اهمیت خود را ار دست داد و به حال خود رها شد؛ به‌طوری‌که این کاخ در بیشتر این عمر حدودا ۱۵۰ ساله مخروبه بوده‌است. از دوطبقه سازه اصلی کاخ به دلیل عدم رسیدگی و تخریب‌ بافت آن تنها یک طبقه آن برجای مانده‌است.

در دوران پهلوی کاخ شهرستانک به فدراسیون کوهنوردی واگذار شد. این سازمان برای بازسازی این کاخ بر روی آن یک شیروانی نصب کرد تا از ساختمان کاخ به‌عنوان پایگاهی برای کوهنوردی استفاده شود.

پس از انقلاب اسلامی کاخ شهرستانک با شماره ثبت ۱۹۲۵ جزو آثار ملی ایران ثبت شد. ثبت آثار ملی شدن کمکی به وضعیت نابسامان این کاخ نکرد. پس از آن سازمان میراث فرهنگی کاخ شهرستانک را برای بازسازی به بخش خصوصی واگذار کرد. البته اجاره دادن کاخ تاریخی ناصری نیز تاکنون نتوانسته کمکی به وضعیت کاخ شهرستانک کند به‌طوری‌که ما امروزه شاهد تخریب بیشتر و از بین رفتن بخش‌های مختلف کاخ هستیم.

مراسم آشپزان در شهرستانک

یکی از دلایلی که ناصرالدین‌شاه هرساله عازم کاخ شهرستانک می‌شد برپا کردن مراسم آشپزان بود. این مراسم معمولا یک‌بار در سال و در ییلاق تابستانی مورد علاقه شاه برپا می‌شد. مراسم آشپزان برای ناصرالدین‌شاه چنان اهمیتی داشت که تعداد زیادی از خادمان خود را برای برگزاری آن به شهرستانک می‌آورد. برطبق دست‌نوشته‌های ناصرالدین‌شاه برای اولین بار مراسم آشپزان مرداد ۱۲۴۷ شمسی بدون دلیل خاصی و به ابتکار او برگزار شد و پس از آن تبدیل به مراسمی سالانه شده؛ جنبه نذر سلامتی او را پیدا کرد. این مراسم معمولا در مهرماه، اواخر ییلاق برگزار می‌شد.

گفتنی است که سال‌های ابتدایی برگزاری این مراسم در کاخ شهرستانک به‌صورت گسترده‌ نبود. اما با مرور زمان به تعداد شرکت‌کنندگان در این مراسم افزوده ‌شد به‌طوری‌که بعد از گذشت چند سال تعداد زیادی از بزرگان کشور شاه را برای برگزاری این مراسم همراهی می‌کردند. او تا روز مرگ‌اش این مراسم را با شکوه تمام در کاخ شهرستانک و بعدها در کاخ یاقوت برگزار می‌کرد.

معماری کاخ شهرستانک

یکی از دلایلی که کاخ شهرستانک را محبوب می کند معماری آن است. به‌طورکلی این سازه به دو بخش درونی و بیرونی تقسیم‌بندی می‌شود. برای بخش بیرونی کاخ حیاطی مستطیلی شکل در نظر گرفته‌شده است. این حیاط به شیوه‌ای هنرمندانه طراحی‌شده و زیبایی فضای بنا را چندین برابر می‌کند. درب ورودی سازه به‌صورت نیم‌دایره است.

کاخ شهرستانک دارای ۴ تراز است که درب ورودی نیم‌دایره‌ای در تراز اول آن جای دارد. ابعاد بیرونی کاخ شهرستانک ۱۲ در ۲۴ متر است. این عمارت بیرونی به‌صورت دوطبقه طراحی‌شده بود اما امروزه اثری از طبقه دوم آن برجای نمانده است. این دوطبقه عمارت بیرونی در تراز سوم کاخ شهرستانک جای داشت. برای این کاخ یک حمام اختصاصی مختص به ناصرالدین‌شاه طراحی‌شده بود. این حمام در قسمت شمال غربی کاخ بین قسمت درونی و اندرونی آن واقع‌شده بود.

کاخ ناصرالدین‌شاه دارای دو حیاط در دو تراز کاملا مجزا بوده‌است. این حیاط‌ها دارای ابعاد کاملا متفاوتی هستند. برای حیاط شمالی که به‌عنوان تحتانی نیز شناخته می‌شود ابعاد ۱۸ در ۲۴ متر در نظر گرفته‌شده بود. حیاط شمالی برای خدمتگزاران شاه بوده و گفته می‌شود که از ۱۹ اتاق در دو قسمت شمالی و جنوبی تشکیل‌شده بود. ابعاد طراحی حیاط جنوبی ۲۶ در ۴۰ متر بوده است. این حیاط که به‌شکل بسیار زیبای معماری و طراحی‌شده به حرم شاهی اختصاص داشت.

تزئینات داخلی کاخ شهرستانک

همانطور که پیش‌تر گفتیم ناصرالدین‌شاه به کاخ شهرستانک علاقه بسیاری داشت. این علاقه در تزئینات داخلی ساختمان تأثیر بسزایی گذاشته است. به دستور ناصرالدین‌شاه کاغذ دیواری‌های خاص و زیبایی از کشور آلمان برای پوشش قسمت‌های داخلی دیوارهای این بنا آورده شده‌بود. همچنین شاه دستور داده بود که برای قسمت داخلی بنا از بهترین کاشی‌کاری و تزئینات استفاده شود. البته دستور او به خوبی اجرا شد و کاشی‌کاری‌های کاخ شهرستانک منحصر‌به‌فرد طراحی‌شده‌اند.

در ساخت کاخ شهرستانک از درب و پنجره‌های اورسی بهره گرفته‌اند. شیشه‌های رنگی موجود در این کاخ، زیبایی آن را دوچندان کرده و شادابی فضا را افزایش می‌دهند. گچ‌بری‌های کاخ ناصری از زیباترین بخش‌های کاخ هستند که امروزه بیشتر این تزیینات از بین رفته‌اند و گردشگران قادر به تماشای زیبایی‌های هنری آن نخواهند بود.

حرم‌سرای کاخ شهرستانک

ناصرالدین‌شاه همیشه و در همه‌جا بعضی از اهالی حرم‌سرا را با خود می‌برد. در طراحی کاخ شهرستانک برای راحتی همراهان، حرم‌سرا را هم ساخته شد. حرم‌سرای این کاخ از بخش و اتاق‌های متعددی تشکیل‌شده.‌ بعد از ترور ناصرالدین‌شاه و بی اهمیت شدن کاخ او، با مرور زمان حرم‌سرای کاخ ناصری به‌طورکامل در زیرخاک دفن شد. اما بعد از گذشت مدتی با مرمت‌های انجام‌شده حرم‌سرای کاخ شهرستانک از زیرخاک بیرون آمد و می‌توانیم تا حدودی از معماری قسمتی از آن دیدن کنیم. در طراحی حرم‌سرای کاخ شهرستانک تا حدودی از معماری قاجاری بهره گرفته‌شده است.

کتیبه قجری شهرستانک

از دیدنی‌های کاخ شهرستانک باید به کتیبه قجری اشاره کنیم که در جوار کاخ قرار دارد. به دلیل گذشت زمان امروز دیگر نوشته‌های روی کتیبه قابل خواندن نیستند. در مورد این کتیبه گفته شده که روزی شاه در حال استراحت در کاخ بود که تخت سنگ بزرگی از کوه جدا شده و بر روی زمین سقوط می‌کند. بر اثر این حادثه زیانی بوجود نیامد اما شاه که تحت تاثیر این واقعه قرار گرفته بود دستور داد تا شرح حادثه را بر روی سنگ مکتوب کنند.

گفته شده که خط کتیبه کاخ شهرستانک نستعلیق است. عوامل طبیعی مانند باد و باران منجر به از بین رفتن نوشته‌های این تخته سنگ شده‌اند. البته باید بدانید که پاک شدن این نوشته‌ها چیزی از زیبایی این اثر تاریخی کم نکرده است. اگر قصد بازدید از کاخ شهرستانک را دارید از دیدن این تخته سنگ بزرگ و تاریخی غافل نشوید.

معمار کاخ شهرستانک

ابوالحسن‌خان معمارباشی ملقب به صنیع‌الملک یکی از بزرگ‌ترین معماران زمان قاجاریه به‌حساب می‌آید. ابوالحسن‌خان همراه با ناصرالدین‌شاه به کشورهای مختلف سفر می‌کرد و متناسب باعلاقه ناصرالدین‌شاه از معماری شهرهای مختلف آنها بهره می‌گرفت. او در زمره هنرمندانی بود که برای نخستین بار سبک معماری غربی را به ایران وارد کرد. این معمار بناهای فراوانی را ساخته است که امروزه از بناهای تاریخی مهم تهران هستند. ازجمله این بناها می‌توان به تالار سلام و تالار آینه کاخ گلستان، مدرسه و مسجد معمارباشی، کاخ فرح‌آباد و… اشاره کرد.

سخن پایانی

در این مقاله به بررسی کاخ شهرستانک پرداختیم و توضیحاتی درباره تاریخچه، وضعیت امروزی کاخ، معماری، مسیریابی و دسترسی آن ارائه کردیم. بااینکه مدت زمان زیادی از ساخت این بنای تاریخی می‌گذرد هنوز هم دارای جلوه و زیبایی است. اما بازدید از این کاخ کمی دشوار است و اگر شما آمادگی لازم را داشته باشید به‌راحتی می‌توانید از این یادگار دوره قاجاریه دیدن کنید. امیدواریم بازدید خاطره‌انگیزی از کاخ شهرستانک داشته باشید.

آلبوم تصاویر

سوالات متداول