تهران کلان‌شهری که امروزه حدود ۹.۵ میلیون نفر جمعیت ثابت دارد، حدود ۱۶۰ سال پیش، به علت کمبود جا برای ۱۵۵ هزار نفر جمعیت خود، دربار قاجار را مجبور به گسترش حصار ۳۰۰ ساله تهماسبی و مساحت شهر کرد. در آن زمان وسعت شهر در حدود ۴ کیلومترمربع بود. «عبدالغفار نجم‌الدوله» در سال ۱۲۸۴ق (۱۲۴۶ خورشیدی – حدود ۱۶۰ سال پیش) اولین سرشماری در تهران را انجام داد؛ جمعیت تهران در میانه پادشاهی ناصرالدین‌شاه، ۱۵۵٬۷۳۶ نفر بوده‌است.
ناصرالدین‌شاه یک‌شنبه ۱۱ شعبان ۱۲۸۴ق (۱۷ آذرماه ۱۲۴۶ خورشیدی) یک‌ساعت قبل از غروب، کلنگ توسعه شهر را در محل ساخت دروازه دولت (تقاطع سعدی با انقلاب) بر زمین زد. نقشه حصار و خندق جدید را «میرزا عیسی‌خان وزیر» و «میرزا یوسف آشتیانی» زیر نظر «موسیو بُهلر فرانسوی»، استاد ریاضیات و نقش‌کشی دارالفنون، از روی حصار و قلعه قدیم شهر پاریس طراحی کردند. کار ساخت حصار و حفر خندق دارالخلافه ناصری حدود ۴ سال طول کشید.
در این دوره خندق‌های حصار تهماسبی پر شده تبدیل به کوچه، میدان و خیابان شدند؛ میدان توپخانه، خیابان امیرکبیر، قسمت‌های شمالی خیابان ری، کوچه احمدی بازار و قسمت‌های کوتاهی از خیابان وحدت اسلامی و کوچه غفاری در کنار آن ازجمله این خندق‌های پر شده هستند.
رجال و درباریان قبل از سال ۱۲۴۶، ساخت عمارت و باغ در قسمت‌های شمالی بیرونِ حصار تهماسبی را آغاز کرده بودند. همچنین اقشار کم‌درآمد که دیگر قادر به تهیه مسکن در داخل حصار نبودند، با اجازه شاه در قسمت‌های جنوبی بیرون حصار تهماسبی خانه‌سازی می‌کردند. با گسترش حصار و محدوده شهر، این خانه‌ها، عمارات و باغ‌ها درون محدوده شهر قرار گرفتند. بعد از توسعه، طهران قدیم به صورت ۸ ضلعی ناقص‌الاضلاعی شد که خندق به دور آن حفر شده بود و راه ارتباطی آن توسط دوازده دروازه انجام می‌گرفت. بعدتر دروازه سیزدهم برای عبور ماشین‌دودی و در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار دروازه چهاردهم ساخته شد.
بعد از گذشت حدود ۶۵ سال از این گسترش، تهران بار دیگر نیاز به توسعه پیدا کرد. بین سال‌های ۱۳۱۱ و ۱۳۱۲، در زمان پهلوی اول، دروازه‌های ناصری تهران خراب شدند. چند سال بعد در سرشماری سال ۱۳۱۸، جمعیت تهران ۵۳۱ هزار نفر اعلام شد؛ در طی حدود ۷۰ سال جمعیت تهران ۳.۵ برابر شده بود.
در ادامه مقاله توضیحاتی درباره محله‌های قبل و بعداز دوران ناصری، حصار و دروازه‌های تهماسبی و ناصری و دروازه‌های داخلی تهران قدیم بهمراه عکس و نقشه‌های قدیمی ارائه می‌دهیم. با تهرانیکا همراه باشید.
در دوران شاه‌تهماسب صفوی، و به طور دقیق از سال ۹۶۱ق (۹۳۳ خورشیدی – حدود ۴۷۰ سال پیش)، ضمن احداث حصار صفوی و ۱۱۴ برج و باروی تهران، ۴ دروازه در اطراف این شهر بنا شد. این دروازه‌ها عبارت بودند از:
۱. دروازه دولاب واقع در اول بازارچه نایب‌السلطنه (خیابان ری پایین‌تر از چهارراه ۱۵ خرداد).
۲. دروازه شاه عبدالعظیم واقع در ابتدای بازار حضرتی امروزی (تقاطع بازار حضرتی با کوچه احمدی). به این دروازه، دروازه اصفهان هم گفته می‌شد.
۳. دروازه قزوین واقع در اول بازارچه قوام‌الدوله (میدان شاپور یا وحدت اسلامی).
۴. دروازه شمیران واقع در اول پامنار (تقاطع پامنار با چراغ برق).
در این دوران همچنین دروازه جنوبی ارگ هم ساخته شد که در داخل محدوده تهران قدیم و ورودی ارگ پادشاهی (سبزه‌میدان) قرار داشت.
۵. دروازه دولت قدیم
در دوره تسلط افغان‌ها بر تهران در اواخر دوران صفویه، دروازه شمالی ارگ در شمال محدوده تهران قدیم توسط افغان‌ها بنا گردید. این دروازه که تا زمان خراب شدن در زمان ناصرالدین‌شاه به نام دروازه اسدالدوله معروف بود، در ابتدای خیابان باب‌همایون احداث شد. گفته می‌شود که افغان‌ها برای فرار در مقابل شورش و حمله احتمالی مردم تهران این دروازه را با نام سرکرده‌شان، اسدالدوله در شمال ارگ بنا کردند.
۶. دروازه نو یا دروازه محمدیه
در آخرین سال پادشاهی محمدشاه قاجار و به سال ۱۲۶۳ق (۱۲۲۶ خورشیدی – حدود ۱۸۰ سال پیش)، دروازه‌ای در پاقاپوق تهران (میدان محمدیه یا اعدام) ساخته شد که بعدها دروازه‌نو یا دروازه محمدیه خوانده شد. این دروازه که در جنوب محله بازار تهران واقع است، تنها دروازه‌ایست که همچنان پابرجاست. کاشی‌های بالای این دروازه صحنه نبرد رستم و دیو سفید را نشان می‌داد که آنها را به موزه ایران باستان انتقال دادند.
محدوده ۸ ضلعی تهران ناصری به شرح زیر است:
تمامی این خیابان‌ها به غیر از خیابان شوش که بعدها احداث شد، همگی در زمان پهلوی اول با پر شدن خندق‌های اطراف تهران ایجاد شدند.
بعد از ساخته شدن خیابان‌های ۱۵ خرداد و مصطفی خمینی (سیروس)، مرز و محدوده محله‌های تاریخی تهران متفاوت از مرز و محدوده قدیمی آن شد. امروزه خیابان ۱۵ خرداد مرز محله عودلاجان با محله بازار، و مرز محله سیروس (چال‌میدان) با عودلاجان حساب می‌شود. همچنین امروزه خیابان سیروس مرز محله سیروس با محله بازار است؛ اما درگذشته محدوده محله بازار کوچکتر از محدوده امروزی بوده و قسمت‌های بازار سیداسماعیل و امامزاده سیداسماعیل(ع) جزو محله چال‌میدان، و بازار آهنگرها و قسمت شمال شرقِ بازار جزو محله عودلاجان بوده‌است. همچنین آرامگاه امامزاده یحیی(ع) که امروزه جزء عودلاجان محاسبه می‌شود، قبلا در محله چال‌میدان قرار داشته‌است.
در ادامه مرز و محدوده قدیمی محله‌های تهران قدیم را بیان می‌کنیم.
محدوده محله عودلاجان قبل از توسعه ناصری: ضلع غربی آن خندق شرقی ارگ (خیابان ناصرخسرو)؛ ضلع شرقی آن حصار شرقی شهر بر روی خیابان ری؛ ضلع شمالی آن حصار شمالی شهر روی خیابان امیرکبیر و ضلع جنوبی به شکل عدد ۷؛ قسمت جنوب غربی خطی مورب از تقاطع ناصرخسرو با ۱۵ خرداد امروزی تا تقاطع بازار آهنگران با بازار چهل‌تن و قسمت جنوب شرقی از همین تقاطع تا تقاطع خیابان ری با کوچه نعیمی‌سپهر امروزی. دروازه شمیران قدیم در این محله قرار داشته‌است.
محدوده محله عودلاجان بعد از توسعه ناصری: قسمت شرقی آن به نام تابع محله عودلاجان تا خیابان ۱۷ شهریور امروزی گسترده شده‌است. دروازه دولاب در حصار این محله ساخته شد.
محدوده محله بازار قبل از توسعه ناصری: محله بازار از غرب به حدود خیابان خیام امروزی و از جنوب به حصار تهران در کوچه احمدی امروزی می‌رسیده‌است. بازار حضرتی و بازار چهل‌تن، شرقی‌ترین نقطه محله بازار و مرز محله چال‌میدان بوده‌اند. این محله در شمال شرقی با خطی مورب از تقاطع ناصرخسرو با ۱۵ خرداد امروزی تا تقاطع بازار چهل‌تن و بازار آهنگرها با عودلاجان همسایه بوده‌است و در قسمت شمالی خیابان ۱۵ خرداد امروزی از تقاطع ناصرخسرو تا کوچه منوچهرخانی مرز این محله با ارگ تهران بوده‌است. دروازه‌نو در جنوب این محله قرار داشت.
محدوده محله بازار بعد از توسعه ناصری: مرز جنوبی محله بازار بعد از توسعه به خیابان شوش امروزی رسید. دروازه غار در این محله ساخته شد. دروازه خانی‌آباد نیز در مرز این محله با سنگلج ساخته شد.
محدوده محله سنگلج قبل از توسعه ناصری: ضلع شرقی آن خندق غربی ارگ (خیابان خیام) تا حدود میدان محمدیه امروزی؛ ضلع غربی آن حصار غربی شهر، حدود خیابان وحدت اسلامی امروزی؛ ضلع جنوبی آن حدود خیابان مولوی و ضلع شمالی آن خیابان امام امروزی. دروازه قزوین قدیم در این محله قرار داشت.
محدوده محله سنگلج بعد از توسعه ناصری: قسمت غربی آن به نام تابع محله سنگلج تا خیابان کارگر جنوبی امروزی گسترده شده‌است. دروازه گمرک، دروازه قزوین و دروازه باغ شاه در این محل ساخته شد. دروازه خانی‌آباد نیز در مرز این محله با محله بازار ساخته شد.
محدوده محله چاله‌میدان قبل از توسعه ناصری: خطی مورب از تقاطع بازار آهنگرها با بازار چهل‌تن تا تقاطع خیابان ری با کوچه نعیمی‌سپهر امروزی مرز این محله در شمال با محله عودلاجان بوده‌است. در قسمت شرقی به حصار شرقی تهران در خیابان ری تا میدان قیام می‌رسیده. در قسمت جنوبی به حصار جنوبی تهران در خیابان مولوی امروزی از میدان قیام تا چهارراه مولوی می‌رسیده و در قسمت غربی در کنار بازار حضرتی و بازار چهل‌تن با محله بازار هم مرز بوده‌است. دروازه دولاب قدیم و دروازه شاه‌عبدالعظیم قدیم در این محله قرار داشت.
محدوده محله چاله‌میدان بعد از توسعه ناصری: مرز شرقی این محله تا خیابان ۱۷ شهریور امروزی و مرز جنوبی این محله تا خیابان شوش امروزی گسترده شد. دروازه خراسان، دروازه شاه‌عبدالعظیم جدید و دروازه ماشین‌دودی در این محله ساخته شد.
این محله از جنوب به خیابان ۱۵ خرداد امروزی، از شرق به ناصرخسرو امروزی، از غرب به خیابان خیام امروزی و از شمال به حصار شمالی تهران در میدان توپخانه امروزی محدوده می‌شده‌است. دروازه دولت قدیم در شمال و دروازه ارگ در جنوب این محله قرار داشتند.
محدوده محله ارگ بعد از توسعه ناصری: این محدوده بعد از توسعه دست‌نخورده باقی ماند اما دیگر این محله با حصار بیرونی شهر هم مرز نبود.
محله دولت بعد از توسعه ناصری به تهران اضافه شد. مرز شمالی این محله حصار شمالی تهران در خیابان انقلاب امروزی از پیچ شمیران تا چهارراه ولیعصر امروزی بوده‌است؛ مرز شرقی این محله خیابان ناطقی و ۱۷ شهریور امروزی؛ مرز غربی خیابان کارگر جنوبی و مرز جنوبی خیابان امیرکبیر و امام امروزی. دروازه دوشان‌تپه، دروازه شمیران جدید، دروازه دولت جدید و دروازه یوسف‌آباد در این محله ساخته شد.
به غیر از چهارده دروازه قدیم تهران (قاجاری) در امتداد خندق‌های شهر تهران، ۹ دروازه دیگر در محدوده تهران قدیم بود که کاخ‌های سلطنتی را از شهر جدا می‌کرد. این دروازه‌ها عبارت بودند از:
۱.دروازه چراغ گاز که در شرق میدان توپخانه و اول خیابان امیرکبیر فعلی بود.
۲.دروازه بعدی در ابتدای خیابان ناصرخسرو قرار داشت که به دروازه ناصریه یا دروازه شمس‌العماره مشهور بود و در ضلع جنوب شرقی میدان توپخانه قرار گرفته بود. این دروازه در ابتدا دروازه‌ای مجلل بود که بعد از مدتی در دوره قاجار قسمت‌هایی از آن خراب‌شده و تغییراتی در آن داده شد.
۳.دروازه سوم مشرف به خیابان باب همایون بود و به دروازه دولت (قدیم) یا دروازه باب همایون شهرت داشت و در ضلع جنوب غربی میدان توپخانه در کنار ساختمان پست و تلگراف قرار گرفته بود. این دروازه در زمان ناصرالدین‌شاه بر روی دروازه اسدالدوله ساخته شد.
۴.دروازه علاءالدوله اول خیابان فردوسی مشرف به میدان توپخانه قرار داشت.
۵.دروازه پنجم دروازه لاله زار بود که در شمال شرق میدان توپخانه، ابتدای خیابان لاله‌زار قرار داشت. سر در لاله‌زار برای عبور و مرور واگن در دوران قاجاریه تخریب شد.
۶.ششمین دروازه دروازه مریضخانه نامیده می‌شد و در میدان توپخانه اول خیابان امام امروزی قرار داشت. این دروازه هم برای عبور و مرور واگن در دوران قاجاریه تخریب شد.
۷.هفتمین دروازه ارگ یا دروازه تخته‌پل نامیده می‌شد و در سبزه‌میدان امروزی قرار داشت. این دروازه با پل کوچک و راهرویی به سر در نقاره‌خانه در جنوب میدان ارگ متصل می‌شد.
۸.هشتمین دروازه سردر الماسیه (قدیم) بود که در انتهای باب همایون تقاطع صوراسرافیل امروزی قرار گرفته بود که باغ داخل اندرون کاخ شاهی را به بیرون متصل می‌کرد.
۹.نهمین دروازه، دروازه محمدیه یا دروازه نو در انتهای بازار عباس‌آباد قرار گرفته بود.
در زمان ساخت حصار جدید در اطراف شهر تهران در میانه پادشاهی ناصرالدین‌شاه دوازده دروازه ساخته شد که در هر طرفِ چهار جهت اصلی سه دروازه واقع شده بود. این دروازه ها عبارتند از:
۱.دروازه خانی‌آباد که در تقاطع خیابان تختی با خیابان شوش قرار داشت.
۲.دروازه غار که در میدان هرندی قرار داشت.
۳.دروازه شاه‌عبدالعظیم که در میدان شوش و ابتدای جاده شهر ری بود.
۴.دروازه خراسان که در میدان خراسان ابتدای جاده خراسان قرار داشت.
۵.دروازه دولاب واقع در سه راه شکوفه (تقاطع ۱۷ شهریور با ابن سینا).
۶.دروازه دوشان‌تپه که در میدان شهدا قرار داشت.
۷.دروازه شمیران که در میدان ابن سینای فعلی واقع شده بود.
۸.دروازه دولت که میان خیابان‌های سعدی، انقلاب و مفتح فعلی قرار داشت.
۹.دروازه یوسف آباد که پایین‌تر از چهارراه کالج امروزی قرار داشت.
۱۰.دروازه باغ شاه که در انتهای خیابان سپه، در میدان حر امروزی قرار گرفته بود.
۱۱.دروازه قزوین در میدان قزوین قرار داشت.
۱۲.دروازه گمرک که در میدان گمرک قرار داشت.
۱۳.دروازه ماشین‌دودی در سال ۱۸۸۸م (۱۲۶۷ خورشیدی) برای عبور قطار تهران حرم شاه‌عبدالعظیم(ع) ساخته شد.
۱۴.دروازه جمشیدآباد که در تقاطع خیابان فلسطین و لبافی‌نژاد امروزی در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار حدود ۱۳۲۱-۱۳۲۲ق (۱۲۸۲-۱۲۸۳ خورشیدی – حدود ۱۲۰ سال پیش) ساخته شد.
محمدعلی فروغی در خاطرات خود می‌نویسد: «ارباب جمشید به راهنمایی بعضی عریضه به شاه نوشته اجازه خواسته‌است که در بین دروازه اسبدوانی و دروازه یوسف‌آباد یعنی مقابل خیابان حسن‌آباد دروازه بسازد و عنوان آن مطلبی است که در روزنامه «ثریا» نوشته شده بود که از وقتی که راه‌آهن شاهزاده عبدالعظیم ساخته و دروازه آن بنا شده‌است عده دروازه‌های شهر به سیزده رسیده و از نحوست این عدد کارهای مردم تنگ و ارزاق گران شده، خوب است یک دروازه دیگر بسازند که از نحوست بیرون آید و رفاه دست بدهد. شاه هم اجازه داده و مناسبت آن این که در آن نقطه ارباب جمشید و راهنمایان او به این امر زمین دارند و می‌خواهند آن را آباد کنند. این هم یک وسیله نیل این مقصود است.»
از میان ۱۴ دروازه تهران بجز دروازه محمدیه تمامی دروازه‌ها در دوران پهلوی اول خراب گشته و خندق‌های کنار آن پر شده تبدیل به خیابان‌های اصلی تهران گردید.
نقشه عبدالغفار (۱۲۷۰) | نقشه عبدالغفار نسخه TIFF (۷۷۵ مگابایتی)
کلام آخر
در این مقاله به معرفی محدوده تهران قدیم تهماسبی و ناصری، محله‌ها، دروازه‌های داخلی و خارجی شهر بهمراه ارائه عکس دروازه‌ها و نقشه‌های قدیمی پرداختیم. امیدواریم خواندن این مقاله برای شما مفید بوده باشد.
• کریمان، حسین. ۱۳۵۵. تهران درگذشته و حال. چاپ اول. تهران: دانشگاه ملی ایران.
• نوربخش، مسعود. ۱۳۸۱. تهران به روایت تاریخ. جلد اول: تهران از عهد باستان تا عصر ناصری. چاپ اول. تهران: علم.
• نوربخش، مسعود. ۱۳۸۱. تهران به روایت تاریخ. جلد دوم: تهران در نیم‌قرن سلطنت ناصرالدین‌شاه. چاپ اول. تهران: علم.
• فروغی، محمّدعلی. ۱۳۹۰. یادداشتهای روزانه از محمدعلی فروغی (۲۶ شوال ۱۳۲۱ – ۲۸ ربیع‌الاول ۱۳۲۲ قمری) به‌کوشش ایرج افشار. چاپ اول. تهران: علم.
• تهرانی، فرهاد و بکاء، شیما. ۱۳۸۸. معرفى و تحليل نخستين نقشه مسطحه شهر تهران. نشریه گلستان هنر. دوره ۵ شماره ۱. صفحات ۴۶-۵۲.
• منصوری، سید امیر. ۱۳۹۰، اسفند. آشنایی با کهن‌سالترین نقشه فنی تهران. گفتگو با دکتر فریدون جنیدی، سرپرست بنياد نيشابور. نشریه علمی منظر. دوره ۳ شماره ۱۷. صفحات ۲۰-۲۳.
خیابان تاریخی باغ سپهسالار یا صف، یکی از اماکن تاریخی شهر تهران است که علاوه بر جنبه‌های تاریخی، امروزه به عنوان یکی از بورس‌های مشهور کیف و کفش شناخته می‌شود. بازار باغ سپهسالار که یکی از قدیمی‌ترین و داغ‌ترین بازارهای تهران محسوب می‌شود...
ادامه مقاله
لیست کامل آموزشگاه‌های رانندگی شهر تهران با آدرس، شماره تلفن و نشانی وب‌سایت یا اینستاگرام جمع‌آوری شده طبق آخرین تغییرات.
ادامه مقاله
لیست کامل کارگزاریهای بورس شهر تهران با آدرس، شماره تلفن و نشانی وب‌سایت جمع آوری شده طبق آخرین تغییرات.
ادامه مقاله
لیست کامل مراکز شورای حل اختلاف شهر و استان تهران به همراه شماره تلفن، وب‌سایت، نشانی و مسیریابی در این مقاله ارائه شده‌است.
ادامه مقاله
لیست کامل دفاتر خدمات الکترونیک انتظامی (پلیس + ۱۰) شهر و استان تهران به همراه شماره تلفن، وب‌سایت، نشانی و مسیریابی و شرح خدمات این دفاتر در این مقاله ارائه شده‌است.
ادامه مقاله
اطلاعات کامل دفاتر خدمات الکترونیک شهر تهران شامل نشانی، تلفن و وب‌سایت، جمع‌آوری شده طبق آخرین تغییرات...
ادامه مقاله
به‌روزرسانی ۱ مرداد ۱۴۰۳
زمان خواندن 
کامنت