معرفی باغ ملی شهر تهران

پیش از ساخته شدن برج آزادی، «سردر باغ ملی» نماد شهر تهران بوده است. سردر باغ ملی، دروازه‌ ورودی به «باغ ملی» است. دیرینگی سردر باغ ملی به اواخر دوران قاجاریه بازمی‌گردد. بعد از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و قدرت گرفتن «رضا‌خان سردارسپه»، این بنا به دستور او ساخته شد تا بنای یادبود کودتای او و فتح تهران باشد.

در دوران قاجاریه این سردر باشکوه، راه ورودی به «میدان مشق» بود؛ میدان مشق محوطه‌ی نظامی بزرگی بود که در زمان «فتحعلی‌شاه قاجار» برای اسکان و تمرین قشون نظامی ساخته شد. بعدها در سال ۱۳۰۷ خورشیدی، همزمان با پروژه ساخت نخستین باغ همگانی کشور در زمان «رضاشاه پهلوی»، نام میدان مشق به باغ ملی تغییر یافت تا این سردر زیبا هم، سردرباغ ملی نام بگیرد. در این مقاله قصد داریم به تاریخچه ساخت این بنا، وقایع تاریخی باغ ملی و معرفی ساختمان‌های تاریخی محوطه باغ ملی بپردازیم. با تهرانیکا همراه باشید.

معرفی بناهای باغ ملی

باغ ملی محوطه‌ای مملو از بناهای تاریخی باشکوه است. حضور محوطه‌ای تاريخی با اين وسعت در كشورمان شگفت‌انگيز است. سردر باشکوه این باغ هنوز هم از مهمترین نمادهای شهر تهران محسوب می‌شود. ساختمان اداره پست (موزه ارتباطات کنونی)، کاخ شهربانی (ساختمان وزارت امور خارجه کنونی)، موزه ایران باستان و عمارت قزاق‌خانه ازجمله‌ مهم‌ترین اماکن تاریخی باغ ملی هستند که در این بخش به معرفی آنها خواهیم پرداخت.

سردر باغ ملی

هر چند که سردر ورودی باغ ملی پیش از احداث باغ ملی بوجود آمد، اما بهتر است برای معرفی اماکن و ابنیه تاریخی باغ ملی از معرفی این دروازه شروع کنیم. این سردر زیبا در فاصله‌ی سال‌های ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۴ خورشیدی با هدف یادبود کودتای سوم اسفند رضاخان و فتح تهران در ضلع جنوبی باغ ملی ساخته شد. طراحی و ساخت آن به معمار مشهور ایرانی «جعفرخان معمار کاشانی» واگذار شد.

این بنای باشکوه از تلفیق سبک‌های معماری ایرانی‌فرنگی بوجود آمده است. پی سردر و پایه و شال هشت ستون‌ آن و  همچنین ساق ستون‌ها از آجر ساخته شد. در کاشیکاری‌های قسمت فوقانی بنا از تصاویر اسلیمی، پرچم سه رنگ ایران، مسلسل، میدان جنگ، فرشته پیروزی، شصت‌تیر، پلنگ، رضاخان با تفنگ شصت‌تیر (مسلسل محبوبش ماکسیم) گلوله توپ، آیه‌های قرآن و نام‌ ائمه به صورت کتیبه در زیر کلاه‌فرنگی نوشته شده‌است. اشعار کتیبه‌ها، سروده‌هایی است از ندیم‌الملک. نقش کاشی‌ها عبارتند از: دو شیر و تاجی در میان آنها را در بغل گرفته‌اند، پلنگ، شیر و خورشید و مسلسل. سردر چدنی باغ ملی، یک دروازه ماشین‌رو و دو در برای گذر عابران پیاده در دو سو دارد.

موزه ایران باستان یا موزه ملی ایران

موزه ایران باستان یا موزه ملی ایران از باشکوه‌ترین عمارت‌های تاریخی ایران است که در ضلع غربی باغ ملی قرار دارد. موزه ایران باستان، نخستین موزه به شکل یک سازه مستقل در ایران است. این موزه در سال ۱۳۰۸ خورشیدی زیر نظر معمار شهیر فرانسوی، آندره گدار طراحی و ساخته شد و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به بهره‌برداری رسید. موزه ایران باستان گنجینه‌ای با ارزش از اشیاء تاریخ ایران در عهد باستان را به نمایش گذاشته است. در این موزه می‌توانید یافته‌های باستان‌شناسی در ایران را مشاهده کنید که هزاران سال قدمت دارند.

موزه دوران اسلامی

موزه دوران اسلامی، یکی از بخش‌های موزه ملی ایران است که در ضلع شرقی موزه ایران باستان قرار دارد. این موزه ۳ طبقه است. طبقه همکف آن به سالن اجتماعات و سالن نمایشگاهای موقت اختصاص دارد. طبقه اول و دوم موزه شامل ۷ تالار است: تالارهای طبقه اول را تالار قرآن، تالار تیموری، تالار صفوی و تالار قاجار تشکیل می‌دهند و در طبقه دوم تالارهای صدر اسلام، سلجوقی و ایلخانی قرار دارند. طراحی ساختمان موزه الهام‌گرفته از کاخ ساسانی بیشابور است. موزه دوران اسلامی در سال ۱۳۲۳ خورشیدی به مجموعه اماکن تاریخی باغ ملی اضافه شد.

عمارت قزاق‌خانه (دانشگاه هنر)

عمارت قزاق‌خانه واقع در شمال محوطه باغ ملی، قدیمی‌ترین ساختمان باغ است و دیرینگی‌اش به اواسط دوران قاجاریه باز می‌گردد. این بنا در زمان ریاست «کلنل کاساکوفسکی» بریگاد قزاق در دوران «مظفرالدین‌شاه قاجار» ساخته شد (حدود سال‌های ۱۲۷۵ تا  ۱۲۷۶ خورشیدی).

عمارت قاجاری قزاق‌خانه ساختمانی با معماری نئوکلاسیک است و از تلفیق شیوه معماری ایرانی و اروپایی به وجود آمده است. همچنین از این ساختمان به عنوان قدیمی‌ترین ساختمان اداری تهران یاد می‌شود. عمارت قزاق‌خانه سه دوره تحول عملکردی و کالبدی را پشت سر گذاشته است: در دوره اول از آن به عنوان پادگان نظامی استفاده شده، در دوره دوم که زمان پهلوی اول است، بر وسعت این بنا افزوده و از آن برای مدتی به عنوان ساختمان وزارت جنگ استفاده شده است و دوره سوم، دوران کنونی؛ در حال حاضر از این عمارت تاریخی زیبا به عنوان دانشگاه هنر استفاده می‌شود.

کتابخانه ملی

ساختمان کتابخانه ملی دقیقا در پشت موزه ایران باستان قرار دارد. معماری‌اش را به مانند موزه ایران باستان آندر گدار و ماکسیم سیرو انجام داده‌اند. هم‌اکنون از این ساختمان به عنوان موزه ملی علوم و فن‌آوری استفاده می‌شود. این موزه یکی از موزه‌های شهر تهران است که زیر نظر وزارت علوم قرار دارد. هدف اصلی این موزه، تحقیق و پژوهش و همچنین بازسازی و معرفی دستاوردهای علمی ایران از دوران باستان تاکنون است. درب ورودی موزه علوم و فن‌آوری در خیابان سی تیر قرار دارد.

کاخ وزارت امورخارجه (ساختمان شماره یک وزارت خارجه)

کاخ وزارت امور خارجه یکی دیگر از بناهای باشکوهی است که در ضلع غربی باغ ملی، خیابان کوشک قرار دارد. طراحی کاخ وزرات امور خارجه را در برخی منابع گابریل گورکیان می‌دانند و در برخی دیگر مارگار گالستیانس. این بنا در بین سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۸ خورشیدی احداث شد. این کاخ هم اکنون در اختیار وزارت امورخارجه است و ساختمان شماره ۱ این وزارتخانه نام دارد.

کاخ شهربانی (ساختمان شماره ۹ وزارت خارجه)

کاخ شهربانی از لحاظ معماری، باشکوه‌ترین ساختمان باغ ملی است؛ این ساختمان که در ضلع شرقی باغ ملی قرار دارد در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به مجموعه اماکن باغ اضافه شد. طراحی بنا از معمار برجسته ارمنی، گابریل گورکیان و سازنده آن معمار برجسته ایرانی‌ارمنی قلیچ باقلیان است. سبک معماری کاخ شهربانی، سبک ملی یا نئوکلاسیک رضاشاهی است و به عنوان درخشان‌ترین نمونه‌ی این نوع معماری در ایران شناخته‌ می‌شود. معماری این ساختمان الهام گرفته از معماری ایران باستان، معماری قاجاری و برخی عناصر معماری اروپایی است.

کاخ شهربانی در سه طبقه احداث شده است. فضای درونی آن با گچبری و آینه‌کاری و فضای بیرونی آن نیز با نقش برجسته روی بدنه و ستون‌ها و تندیس‌های الهام گرفته از معماری دوران هخامنشی تزیین شده است.کاخ شهربانی در سال ۱۳۱۸ خورشیدی به تملک وزارت امور خارجه درآمد و پس از بازسازی، آنرا با عنوان ساختمان شماره ۹ وزارت خارجه نامگذاری کرد.

ساختمان شرکت سهامی نفت انگلیس و ایران

 «ساختمان شرکت سهامی نفت انگلیس و ایران» که امروزه با عنوان «ساختمان شماره سه وزرات امورخارجه» کاربری دارد، در ضلع غربی سردر باغ ملی قرار دارد. معمار این ساختمان جیمز مولیسون ویلسون اسکاتلندی است؛ او این بنا را با الهام از سالن هیلورسام هلند، با ترکیب موتیف‌های ایرانی در آن طرحی کرد و در میان سال‌های ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۷ آن را ساخت.

از این ساختمان در ابتدا با عنوان دفتر شرکت نفت انگلیس و ایران استفاده می‌شد. بعدها دفتر پخش شرکت نفت شد و در حال حاضر با عنوان کنسولگری وزارت امور خارجه ایران کاربری دارد. خوشبختانه بخش‌های داخلی این ساختمان که در طی سال‌های گذشته کاملا تخریب شده بود، با حفظ نمای خارجی و به شیوه مرمت اروپایی با کمک کارشناسان در سال ۱۳۸۴ مرمت شده است.

ساختمان اداره پست (موزه ارتباطات کنونی)

ساختمان اداره پست ایران در ضلع شرقی باغ ملی قرار دارد. این بنای با ارزش بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ به مجموعه اماکن باغ ملی اضافه شد. بنای ساختمان اداره پست در سال ۱۳۰۷ به مناقصه گذاشته شد و نیکلای مارکف، معمار برجسته گرجی، برنده این مناقصه شد؛ اما ساخت ساختمان پست به وسیله‌ی معمار مشهور ایرانی‌ارمنی، مارگار گالستیانس انجام گرفت.

این ساختمان به شیوه معماری ملی و سبک آرت‌دکو ساخته شده و از جمله بناهای باوقار و باشکوه باغ ملی است. این ساختمان هم اکنون موزه ارتباطات (پست و مخابرات) است. موزه ارتباطات در بهمن ماه سال ۱۳۶۹ شروع به فعالیت کرد. در این موزه آثار متعددی از پیشینه ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات در ایران نمایش داده شده است.

موزه ملک

مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک نخستین موزه وقفی‌خصوصی ایران است که ضلع غربی باغ ملی، روبروی ساختمان شماره ۹ وزارت امور خارجه (کاخ شهربانی) قرار دارد. این موزه یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور با موضوعیت نسخه‌های خطی در تهران است. این مرکز فرهنگی در سال ۱۳۱۶ خورشیدی توسط حسین‌ آقا ملک، بازرگان، واقف و مجموعه‌دار ایرانی تأسیس و به همراه املاک و مستغلات بسیاری وقف آستان قدس رضوی شد.

در تیر ماه ۱۳۲۳ حسین آقا ملک زمین موزه ملک کنونی را برای احداث ساختمان موزه و کتابخانه ملک وقف کرد. احداث ساختمان جدید کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۶۴ آغاز شد و در ۱۳۷۵ به پایان رسید و هم اکنون درهای آن به عنوان یکی از موزهای تماشایی تهران بر روی علاقمندان باز است. موزه و کتابخانه ملک، با داشتن ۱۹ هزار جلد نسخه خطی کمیاب و نفیس، یکی از شش گنجینه بزرگ نسخ خطی در ایران است. موزه ملک ۷ مجموعه دارد که عبارتند از: مجموعه سکه، مجموعه تمبر، مجموعه فرش، مجموعه آثار هنری نقاشی، مجموعه بانو عزت ملک و مجموعه آثار خوشنویسی.   

ساختمان باشگاه افسران ارتش

این ساختمان از شکیل‌ترین بناهایی است که در باغ ملی قرار دارد و در ضلع شمال غربی باغ قرار گرفته است. ساختمان باشگاه افسران توسط دوتن از مشهورترین معماران ایرانی‌ارمنی گابریل گورکیان و وارطان هوانسیان ساخته شد. باشگاه افسران وزارت جنگ یا باشگاه افسران ارتش پس از انقلاب اسلامی ایران به وزارت امور خارجه ایران واگذار شد و بعد از بازسازی با نام ساختمان شماره ۷ وزارت خارجه مورد بهره‌برداری اداری قرار گرفته است.

باشگاه افسران ارتش در سال ۱۳۱۳ خورشیدی تاسیس و در سال ۱۳۱۸ خورشیدی رسما افتتاح شد. این ساختمان در سال‌های گذشته محلی برای گردهمایی افسران ارتش ایران بود. به دستور پهلوی اول بنای باشگاه افسران به‌منظور استراحت و گردهمایی افسران ارتش ایران و با هدف جلوگیری از رفتن سربازان ارتش به مکان‌های عمومی دیگر تاسیس شد. باشگاه افسران ارتش تهران یکی از مجلل‌ترین باشگاه‌های ارتش در سراسر کشور است و بسیاری حوادث تاریخی مانند مراسم ازدواج پهلوی دوم و فوزیه در این ساختمان برگزار شده است. جالب است بدانید که توپ مرواری مشهور در برابر در ورودی این ساختمان قرار دارد.

تاریخچه باغ ملی

وقتی از سردر باغ ملی بگذرید، می‌توانید صدای پای تاریخ را بشنوید. این محوطه حوادث بسیاری را در طول تاریخ مشاهده کرده است. برای اولین بار در ایران، بالن از این میدان به آسمان رفت. ناصرالدین‌شاه و دیگر پادشاهان قاجار در این محوطه تاریخی دربرابر قشون نظامی سان می‌دیدند. میرزا رضا کرمانی، قاتل ناصرالدین‌شاه، در اینجا اعدام شد. نیروهای جنگی عباس‌میرزای قاجار برای جنگ با روسیه در این میدان مشق نظامی می‌دیدند.

در روزگاری نه چندان دور، بسیاری از مردم شهر برای سپری کردن اوقات خود به این میدان می‌آمدند. اینجا محل بازی و سرگرمی بچه‌ها و بزرگتر‌ها بوده است؛ اگر خوب گوش کنید، می‌توانید صدای به هم خوردن چوب‌های الک دولک را بشنوید، یا صدای هیاهوی دوچرخه سوارانی را که برای تمرین سواری به اینجا آمده‌اند و برای نگه داشتن تعادلشان تلاش می‌کنند.

بسیاری از مردم برای تماشای بساط شعبده‌بازها و مارگیر‌ها در این میدان تجمع می‌کردند. نخستین هواپیمایی که از آسمان ایران عبور کرد در این میدان بر زمین نشست. نقاره‌زن‌ها از بالای سردرباغ ملی، آمدن روز و شب را به مردم شهر اطلاع می‌دادند و… باغ ملی آنقدر خاطره و تاریخ دارد که برای بازگو کردن تمامشان باید کتاب نوشت. برای آشنایی با تاریخچه باغ و سردر باغ ملی باید سوار ماشین زمان شویم و به دوران سلطنت «فتحعلی‌شاه قاجار» بازگردیم.

پس از شکست‌های جنگی متعدد ایران از روسیه و جریحه‌دار شدن غرور ملی ایرانیان در پی این شکست‌ها، فتحعلی‌شاه قاجار دست به دامان امپراطور فرانسه، «ناپلئون بناپارت» شد تا قشون ایرانی را برای مقابله با ارتش مدرن روسیه آموزش دهد. ناپلئون که خود با روسیه در حال جنگ بود پذیرفت تا عده‌ای از افسران فرانسوی را برای آموزش نظامی به ایران اعزام کند. به همین منظور قطعه زمین بزرگی با مساحت ۱۶ هکتار در بیرون باروی شهر در نظر گرفته شد تا در آن فرستادگان ناپلئون، به ریاست ژنرال «کلود ماتیو گاردان» به قشون ایرانی مشق نظامی دهند. به همین سبب نام این محوطه بزرگ را «میدان مشق» نهادند. در زمان توسعه ناصری شهر تهران، میدان مشق درون محدوده شهر قرار گرفت.

میدان مشق از شمال به خیابان برج نوش یا سوم اسفند (سخایی کنونی)، از شرق به خیابان باغ ایلخانی یا باغ امین‌السلطان (فردوسی کنونی)، از غرب به خیابان قزاق‌خانه یا قوام‌السلطنه (سی تیر کنونی) و از جنوب به خیابان مریضخانه یا باغ شاه (امام خمینی کنونی) منتهی می‌شد.

 تاریخچه میدان مشق را می‌توانیم به سه دوره مهم تقسیم کنیم: دوره اول در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار که از این میدان به عنوان محوطه‌ای نظامی برای آموزش پیاده نظام ایران استفاده می‌شد. دوره دوم در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار که برخی ساختمان‌ها نظیر اصطبل، کالسکه‌خانه، باروت‌خانه و… به آن افزوده شد و دوره سوم در زمان سلطنت رضاشاه پهلوی که بسیاری اماکن تاریخی مهم در میان میدان مشق احداث شدند.

در اواخر دوران سلطنت احمدشاه قاجار، با به قدرت رسیدن رضاخان پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ خورشیدی، سردری به دستور او ساخته شد تا بنای یادبودی برای کودتای او و فتح تهران باشد. از این سردر در ابتداء به عنوان دروازه ورودی به میدان مشق استفاده می‌شد؛ در سال ۱۳۰۷ خورشیدی همزمان با طرح احداث نخستین باغ یا پارک همگانی شهر تهران، باغ ملی در ضلع غربی میدان مشق ساخته شد.

پس از این تغییرات میدان مشق، باغ ملی نام گرفت و سردر ورودی میدان نیز به سردر باغ ملی شهرت یافت. پس از شروع پروژه باغ ملی، بسیاری اماکن دیگر در میان آن ساخته شدند تا هر کدام نماد‌ مدرنیزاسیون شهر تهران شوند.

سخن آخر

باغ ملی و سردر زیبای آن بخش مهمی از هویت شهر تهران هستند که در محدوده منطقه ۱۲ قرار دارند. سردر باغ ملی یکی از قدیمی‌ترین نمادهای شهر تهران است که هنوز هم با وقار و پرشکوه بر جای خود ایستاده. ما در این مقاله سعی کردیم تا شما را با تاریخچه باغ ملی و ساختمان‌های تاریخی آن آشنا کنیم. همچنین با ارائه عکس‌های قدیمی باغ ملی سعی کردیم تصویر گذشته باغ، ملموس‌تر شود. برای آشنایی با دیگر آثار تاریخی شهر تهران، صفحه اماکن تاریخی وب‌سایت تهرانیکا را ببینید.

*تصویر اول از موسسه مطالعات تاریخ معاصر

آلبوم تصاویر