موزه آبگینه و سفالینه؛ اشیای تاریخی در خانه احمد قوام

موزه آبگینه و سفالینه یکی از موزه‌های متفاوت شهر تهران است که آثار تاریخی از جنس شیشه و سفال را به نمایش گذاشته است. موزه آبگینه جزو ده موزه برتر کشور به حساب می‌آید و سالانه دو میلیون نفر از نقاط مختلف ایران و جهان از این موزه بازدید می‌کنند. علاوه بر آثاری که در موزه به نمایش درآمدند، بنای تاریخی موزه آبگینه که بیش از یک قرن قدمت دارد از مهمترین و زیباترین بناهای تاریخی شهر تهران محسوب می‌شود. برای آشنایی بیشتر با تاریخچه بنای موزه آبگینه و سفالینه و معرفی برخی از آثاری که در این موزه به نمایش درآمده با تهرانیکا همراه باشید.

آشنایی با موزه آبگینه

وقتی صحبت از موزه آبگینه می‌شود، علاوه بر اشیا و آثار ارزشمندی که در داخل موزه به نمایش درآمده، می‌توانیم از معماری چشم نواز و تاریخچه ساختمان موزه هم صحبت نماییم. عمارت باشکوهی که زمانی محل رفت و آمد بزرگترین سیاستمداران بود و تصمیمات مهم سیاسی بسیاری در آن برای ایران گرفته شده است. اگر دیوارهای این بنای فاخر به صدا در می‌آمدند قصه‌های فراوانی برایمان بازگو می‌کردند.

ساختمان این موزه (عمارت بیرونی) به همراه عمارت شکیلی که در ضلع جنوبی آن واقع شده و اکنون دفتر «بنیاد سینمایی فارابی» است (عمارت اندرونی)، سال‌ها پیش از انقلاب محل زندگی و کار «احمد قوام‌السلطنه» یکی از سیاستمداران کارکشته و با نفوذ اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی بوده‌است. علی‌محمد معمارباشی صانعی معمار این دو عمارت باشکوه است. او از معماران برجسته اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی بوده است. بعضی از معماری‌های برجسته او عبارتند از: عمارت تیمورتاش؛ کاخ صاحبقرانیه، کاخ سلطنت‌آباد، عمارت کلاه‌فرنگی عشرت‌آباد و عمارت سردار اسعد.

این موزه محلی برای نمایش شیشه‌ها و سفال‌های با ارزشی از قدیم تا امروز است.در این موزه آثار تاریخی با ارزش از دوره‌های مختلف تاریخی و اشیای به دست آمده از اکتشافات باستان‌شناسی در مناطقی همچون چغازنبیل به نمایش گذاشته شده‎است.

بخش‌های مختلف موزه آبگینه

وقتی از حیاط مجموعه وارد ساختمان هشت ضلعی موزه می‌شوید، با یک ساختمان دو طبقه رو به رو هستید که در آن علاوه آثار باستانی، اشیا بسیار ارزشمندی از آثار هنرمندان مختلف داخلی و خارجی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار داده شده‌است. موزه آبگینه و سفالینه با داشتن ۲۰۶۴ قطعه اثر تاریخی، مجموعه‌ای ارزنده از آثار آبگینه و سفالینه است؛ این آثار در قالب پنج تالار به نمایش آثاری از هزاره‌های ۱ تا ۴ پیش از میلاد تا سده ۱۳ قمری و همچنین ظروف اروپایی متعلق به سده‌های ۱۸ و ۱۹ میلادی اختصاص داده شده و شامل ۸۹۹ قطعه آبگینه، ۶۸۰ قطعه را سفالینه، ۲۴۲ قطعه بلور و بارفتن، و ۲۴۳ قطعه را اشیاء بلورین و سفالین اهدایی می‌شود.

بسیاری از ظروف شیشه‌ای این موزه از کلکسیون‌ دارن خارجی خریداری شده و قدمت آن‌ها به قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی بازمی‌گردد. قدیمی‌ترین آثار موجود در این موزه ظروف سفالی هستند که قدمت آنها به هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. قدمت آثار شیشه‌ای که در این موزه در معرض دید عموم قرار دارند، به هزاره اول قبل از میلاد مسیح هم می‌رسد. ویترین‌های هریک از تالارها از منظر شکل، رنگ و ماده ساخت، تناسبی با نام آن تالار دارند. در ادامه می‌خواهیم با شما گشتی در تالارها و بخش‌های مختلف این موزه داشته باشیم.

راهرو طبقه اول

راهرو طبقه اول، اولین بخش از موزه است که پس از ورود به ساختمان موزه می‌توانید از آن دیدن نمایید. در راهرو طبقه اول موزه آبگینه آثاری از سفالینه‌های رسی قرار دارند که قدمت آنها به هزاره اول قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد و اغلب آثار نمایش در آمده در این راهرو از اکتشافاتی که داخل کشور انجام شده، هستند. آثار شیشه‌ای که در ویترین‌های این راهرو به نمایش گذاشته شده‌اند؛ اغلب متعلق به کشورهای اروپایی و مربوط به قرن‌های ۱۸ و ۱۹ هستند. از جمله مهم‌ترین آثار تاریخی این بخش موزه می‌توان به پیکرهای سفالی رنگارنگ، شیشه‌های تزیینی قرن چهارم و پنجم قبل از میلاد مسیح و کوزه‌های سفالی هزاره اول قبل از میلاد اشاره کرد.

تالار بلور موزه آبگینه

پس از عبور از راهرو وارد تالار بلور در طبقه اول می‌شوید. در تالار بلور همان‌طور که از اسم آن هم مشخص است؛ آثار شیشه‌ای ارزشمندی قرار دارند. قدمت آثار موجود در این تالار به هزاره اول قبل از میلاد و سلسله‌ هخامنشیان، ساسانیان و اوایل دوره اسلامی بر می‌گردد. در این تالار برای اینکه بازدیدکنندگان بتوانند سیر تحول و تکامل اشیا شیشه‌ای را بهتر درک نمایند، آثار به ترتیب زمانی به نمایش گذاشته شده‌اند.

در این تالار زیبا شما می‌توانید انواع آبگینه‌های متعلق به دوره‌های باستانی و اوایل دوره اسلامی را مشاهده کنید که با فنونی مانند قالب شنی، دمیده در قالب، فشرده در قالب، دمیده آزاد و فنون تزیینی مانند نقش افزوده، نقش استامپی و تراش ساخته و پرداخته شده‌اند. از آثار تماشایی تالار بلور می‌توان به کاسه شیشه‌ای مربوط به دوره هخامنشی و کاسه‌های دوره ساسانی اشاره کرد. همچنین شما می‌توانید در تالار بلور ظروف کوچک شیشه‌ای که کاربرد پزشکی یا آیینی و تزیینی داشته‌اند را تماشا کنید.

تالار مینای موزه آبگینه

یکی دیگر از تالارهای طبقه اول موزه آبگینه که محلی برای نمایش آثار شیشه‌ای مات و براق همچون وسایل دکوری و شیشه‌های عطر است، تالار مینا است. قدمت آثار این تالار به هزاره اول و دوم قبل از میلاد باز می‌گردد. در این بخش‌ از موزه، آثار سفالی همچون گلدان‌هایی ساده مربوط به دوران ما قبل تاریخ هم به نمایش گذاشته شده‌اند. بخشی از اشیا کشف شده از اکتشافات معبد چغازنبیل، سفالینه‌های دشت قزوین، الهه گِلین باروری و زیورآلات متعلق به قرن اول و دوم قبل از میلاد تا دوران اشکانیان هستند؛ در تالار مینا نگهداری می‌شوند.

تالار صدف موزه آبگینه

پس از تماشای دو تالار موزه که در طبقه اول قرار دارند، می‌توانید از پله‌ها بالا بروید و از تالار صدف در این مجموعه بازدید نمایید. در این تالار موزه آبگینه قدمت برخی از اشیاء سفالی موجود در ویترین‌ها به دوره اسلامی بازمی‌گردد، تمامی آثار سفالی در این بخش به صورت سنگ نوشته بوده و آثار شیشه‌ای موجود در این تالار جنبه تزیینی دارند. طراحی این تالار به صورت صدف نیمه باز است و دلیل نامگذاری این تالار به نام صدف هم به دلیل همین موضوع بوده‌است.

همچنین در این تالار شما می‌توانید مجموعه‌ای زیبا از سفالینه‌های سده‌های ۳ تا ۴ ق، متعلق به شهر نیشابور، و شیشه‌های دوره‌های مختلف اسلامی و سفالینه‌های منداییِ به‌دست‌آمده از شوشتر را تماشا کنید.

تالار زرین فام موزه آبگینه

ویترین‌های تالار زرین فام در طبقه دوم موزه آبگینه به نمایش کارهای سفالی زیبایی که با نقش‌ونگار و نوشته‌ها تزئین شده‌اند؛ اختصاص دارد. قدمت آثار این تالار به قرن‌های ۴ و ۸ هجری قمری بر می‌گردد. آثار سفالی موجود در این تالار با طلا، لاجورد و فیروزه تزئین شده و نوشته‌هایی همچون دعا، شعر یا مینیاتور بر روی این آثار درج شده‌است. اغلب ظروف تزیین شده با طلا که در اصطلاح به آن زرین فام می‌گویند؛ در این تالار قرار دارند و به همین دلیل نام این تالار را زرین فام گذاشته‌اند؛ بیشتر این آثار متعلق به دوره سلجوقیان است.

تالار لاجورد موزه آبگینه (۱ و ۲)

آخرین تالاری که در طبقه دوم می‌توانید از آن بازدید کنید، تالار لاجورد است که به دو بخش تقسیم‌بندی شده است. دلیل نامگذاری این تالار به لاجورد، رنگ و لعاب اشیا به نمایش در آمده در این بخش از موزه است.

اشیاء تالار لاجورد ۱ شامل آثار سفالی فیروزه‌ای، مجسمه حیوانات و اشیاء تزیینی متعلق به قرن ۶ تا ۱۱ قمری، از دوره ایلخانی تا صفوی است. در این تالار شما می‌توانید مشاهده کنید که در شکل و تزیینات ظروف تغییراتی ایجاد شده و نتیجه آن ساخت ظروف دوپوست و ظروفی با نقش‌های برجسته، نقاشی بر روی لعاب، و نقاشی‌های قلم مشکی است.

شاید تعجب کنید اگر به شما بگوییم که ساخت ظروف‌ شیشه‌ای با لعاب فیروزه‌ای رنگ در قرن ششم هجری در شهر گرگان رایج بوده‌است. در ویترین‌های این تالار گلدان‎هایی به نام گلدان دو لایه  که طراحی خاصی دارند، قرار گرفته‌است. همچنین در این تالار آثار ارزشمندی از استادان شیشه‌کار ونیزی که به دعوت شاه عباس برای آموزش هنرشان به ایران آمده‌بودند هم در این تالار به نمایش گذاشته شده‌است.

در تالار لاجورد ۲ آثار شیشه‌ای سده ۱۱ تا ۱۳ قمری یعنی از دوره صفویه تا قاجاریه به نمایش درآمده‌اند. جالب‌ترین اثر این تالار، میز کاشی ۹ تکه‌ای است که برروی آن مجالس شاهنامه‌خوانی به سبک نقاشی قهوه‌خانه‌ای مشاهده می‌شود.

راهروی طبقه دوم

در راهروی طبقه دوم آثاری شامل شیشه‌ها و سفالینه‌های دوره‌های مختلف اسلامی به نمایش گذاشته شده‌اند.

تاریخچه موزه آبگینه

موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران، از جمله‌ی مشهورترین موزه‌های شهر تهران است که بسیاری آن را به اختصار موزه آبگینه می‌نامند. پیش از احداث موزه، زمین‌ آن در نقشه «نجم‌السلطنه» بخشی از زمین‌های «مرتضی‌قلی‌خان صنیع الدوله» در محله‌ی دولت ذکر شده. بنای موزه فعلی در سال ۱۲۹۰ خورشیدی به دستور احمد قوام‌السلطنه، سیاستمدار برجسته اواخر قاجار و پهلوی ساخته شد؛ هرچند به دلیل هزینه‌های سنگینی که داشت تا سال ۱۲۹۳ شمسی به بهره‌برداری کامل نرسید. در برخی منابع تاریخی نوشته شده که احمد قوام‌السلطنه صد هزار تومان برای ساخت عمارت باشکوه‌اش هزینه کرد؛ مبلغی که در زمان خودش عمارت قوام را در ردیف گران‌ترین عمارت‌های تهران قرار داد.

احمد قوام‌السلطنه در ساخت این بنای باشکوه نهایت سلیقه را به کار برد تا آنرا مطابق با شان و مقام اشرافی و سیاسی خود قرار دهد. عمارت قوام بعد از تکمیل مورد توجه زیادی قرار گرفت تا حدی که بسیاری از مردم به تماشای ساختمان و باغچه گل‌کاری آن می‌رفتند. خانه حضرت اشرف (لقب احمد قوام) آنقدر بر سرزبان‌ها افتاد که حتی مثال‌اش به ضرب‌المثل‌های عامیانه مردم شهر تهران نیز راه یافت. این خانه در طول تاریخ میزبان بسیاری از میهمانی‌های اشرافی و سیاسی بوده، با این حال این عمارت خانه تاریخی در طول حیات خود فراز و نشیب‌های زیادی را تحمل کرده است.

در سال ۱۳۰۰ خورشیدی وقتی احمد قوام والی‌ خراسان بود، از کار عزل و خانه‌اش در تهران توسط دولت وقت مصادره شد ( برخی منابع می‌گویند قوام که از سوءظن رضاشاه نسبت به خودش آگاه شده بود این خانه را به مبلغ ۵۰ هزار تومان فروخت). بعد از قوام این خانه سفارتخانه مصر شد؛ اما با تیره شدن روابط سیاسی ایران و مصر و قطع رابطه در سال ۱۳۳۹ شمسی ساختمان آن به سفارت افغانستان (حافظ منافع مصر در ایران) تغییر کاربری داد. با بهبود روابط سیاسی مصر و ایران در سال ۱۳۴۹ شمسی، دوباره ساختمان در اختیار سفارت مصر قرار گرفت اما پس از چندی به دلیل فرسودگی بنا به بانک بازرگانی ایران فروخته شد.

سرانجام در سال ۱۳۵۵ شمسی، دفتر فرح پهلوی ساختمان را برای راه‌اندازی مجموعه فرهنگی و هنری شامل موزه، فرهنگسرا، کتابخانه، سینما، سالن تئاتر عروسکی، نمایشگاه، کلاس‌های آموزشی، کارگاه سفال‌سازی، رستوران و یک محوطه نمایشی در فضای باز خریداری کرد. معمار مشهور اتریشی، هانس هولاین به ایران دعوت شد تا طراحی داخلی (ویترین‌ها) موزه را انجام دهد اما با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، افتتاح موزه به تعویق افتاد.

در بهمن ماه سال ۱۳۵۹ شمسی این مجموعه با عنوان «فرهنگسرای نوبهار» فعالیت خود را آغاز کرد. در سال ۱۳۶۲ ساختمان اندرونی که محل فرهنگسرای نوبهار بود؛ دفتر بنیاد سینمایی فارابی شد. ساختمان و باغ موزه در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۰۱۴ در فهرست آثار میراث ملی ایران قرار گرفت. موزه آبگینه و سفالینه زیر نظر سازمان میراث فرهنگی فعالیت دارد.

ساختمان موزه آبگینه در باغی به مساحت ۷۰۰۰ مترمربع به صورت هشت ضلعی بنا شده‌است.

احمد قوام کیست؟

احمد قوام ملقب به «حضرت اشرف» سیاستمدار برجسته ایرانی بود که در عهد قاجار و دوران پهلوی پنج مرتبه به مقام نخست‌وزیر ایران رسید. او از طرف پدر و مادر خود با خانواده‌های مهم سیاسی در ایران نسبت دارد. همچنین احمد قوام برادر کوچک حسن وثوق سیاستمدار برجسته ایرانی است که در ماجرای قرداد ۱۹۱۹ بریتانیا نقش مهمی داشت.

قیام «کلنل محمدتقی پسیان» در خراسان در سال ۱۳۰۰ شمسی و غائله آذربایجان در سال ۱۳۲۵ شمسی در دوران نخست‌وزیری احمد قوام اتفاق افتادند. او در زمان قاجار لقب قوام‌السلطنه یافت و بعدها محمدرضاشاه به دلیل اهمیتی که قوام در سیاست ایران داشت به او لقب حضرت اشرف داد. فرمان مشروطیت به خط خوش احمد قوام نوشته شده. او در جریان فرقه دموکرات آذربایجان، غائله آذربایجان و اتفاقاتی که باعث خروج نیروهای شوروی از خاک ایران در ۱۳۲۵ شمسی شد؛ و همچنین اتفاقاتی که به قیام سی تیر در سال ۱۳۳۱ شمسی منتهی شد، نقش سیاسی مهمی ایفا کرد.

معماری داخلی موزه آبگینه و سفالینه

هانس هولاین اتریشی در طراحی موزه آبگینه و سفالینه ایران به ویژگی‌های تاریخی و هنری عمارت قوام السلطنه توجه زیادی داشته است. طراحی داخلی موزه به گونه‌ای است که آنرا می‌توان به عنوان اثری هنری به دقت مورد بررسی قرار داد. هولاین در خلق اثرش به ویژگی‌ها و زمینه‌های فرهنگی و تاریخی ایران نگاه عمیقی داشته تا بتواند مفاهیمی همچون یکجانشینی و هماهنگی میان اشیاء تاریخی را به بهترین شکل نمایش دهد.

ویترین‌های موزه به دو دسته انفرادی و مجموعه‌ای تقسیم می‌شوند. در طراحی ویترین‌های موزه آبگینه، هولاین تلاش کرده تا با به کارگیری عناصری همچون ماده، رنگ و نور هم محفظه‌ای برای نمایش اشیاء تاریخی بسازد و هم با خلاقیت زیاد هنری نور محیط موزه را تامین کند. او با استفاده از آرایش و چیدمان آثار و بازی با رنگ‌ و نور محیط باعث ایجاد حس حرکت در بیننده می‌شود. هولاین سعی کرد تا از ترکیب و تلفیق تمامی فضاها به معنا دست پیدا کند.

از آثار دیگر هولاین می‌توان به طراحی «موزه آبتایل» در شهر مونشن‌گلدباخ آلمان و طراحی چندین گالری هنری در اروپااشاره کرد. هولاین در سال ۱۹۷۶ میلادی موفق به دریافت جایزه معماری شهر وین شد و در سال ۱۹۸۵ به پاس فعالیت‌های هنری‌اش، جایزه بزرگ معماری پریتکز را دریافت کرد. او در سال ۲۰۱۴ درگذشت. بنیاد سینمایی فارابی در سال ۱۳۹۷ مراسم بزرگداشتی برای هانس هولاین برگزار کرده و از تمبر یادبود این معمار برجسته اتریشی رونمایی کرد.

امکانات موزه

موزه آبگینه را می‌توان به لحاظ امکاناتی که دارد، یکی از کامل‎‌ترین موزه‌های ایران دانست. از امکانات این موزه می‌توان به کتابخانه، گالری‌های موقت، فروشگاه موزه و دوره‌های آموزشی که در موزه برگزار می‌شود، اشاره کرد. بخشی از ساختمان موزه را به عنوان گالری برای برگزاری نمایشگاه‌های کوتاه مدت، بخصوص در ایام و مناسبت‌های اختصاص داده‌اند. در این موزه فروشگاهی برای فروش آثار هنری و صنایع دستی که توسط هنرمندان ایرانی ساخت‌ می‌شود، وجود دارد. همچنین می‌توانید در دوره‌های آموزشی هنری که در موزه برگزار می‌شود، شرکت نمایید.

ساختمان کتابخانه موزه آبگینه در شمال غربی حیاط موزه فعال است و بیش از ۴۰۰۰ نسخه کتاب ارزشمند با موضوعات باستان شناسی و تاریخ هنر در این کتابخانه قرار دارد. در طبقه اول اتاق سمعی بصری قرار دارد که شما می‌توانید پیش از بازدید با چگونگی حفاری باستان شناسانه آشنا شوید. در کف بخش سمعی بصری ویترینی وجود دارد که درآن ماکتی به همراه دفینه‌اش نشان داده شده‌اند. در این اتاق می‌توانید پراکندگی آثار باستانی ایران را تماشا کنید و بوسیله اسلاید‌های عکس و فیلم آنها را با آثار دیگر تمدن‌های خارجی مقایسه کنید.

موزه آبگینه علاوه بر نمایش دائمی اشیاء تاریخی، نمایشگاه‌های موقتی از آثار هنرمندان معاصر ایرانی و خارجی در عمارت اصلی موزه یا بخش نمایشگاهی برگزار کرده است. همچنین شما می‌توانید در دوره‌های آموزشی از جمله سفالگری با چرخ، تراش روی شیشه، مجسمه‌سازی، و خوش‌نویسی که موزه برپا می‌شود شرکت کنید.

کلام آخر

موزه آبگینه را می‌توان یکی از برترین موزه‌های ایران دانست که آثار سفالی و شیشه‌ای متعلق به دوران مختلف تاریخی از پیش از میلاد مسیح تا قرن ۱۹ میلادی در آن نگهداری می‌شود. در این موزه بسیاری از اشیا کشف شده در طی اکتشاف مختلف در معبد چغازنبیل به نمایش گذاشته شده‌است. بازدید از موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران که در خیابان سی تیر واقع شده برای عموم مردم آزاد است و درب‌های موزه در تمامی روزهای سال به جز ایام سوگواری به روی مردم باز است. امیدواریم بازدید خاطره‌انگیزی از موزه آبگینه و سفالینه های ایران داشته باشید.

آلبوم تصاویر

سوالات متداول