مسجد سپهسالار، مسجدی تاریخی در تهران

مسجد سپهسالار تهران یکی از آثار تاریخی ارزشمند به‌جا‌مانده از دوران قاجار است. مسجدی باشکوه در محله‌ی بهارستان که از‌ محلات تاریخی و پر حادثه تهران است. محله بهارستان بنا‌ها و آثار ارزشمند تاریخی بسیاری دارد که هر کدامشان نقشی مهم در هویت بخشیدن به تاریخ تهران ایفا کرده‌اند؛ یکی از مهمترین این آثار، مسجد و مدرسه عالی شهیدمطهری یا همان مسجد سپهسالار است. نام این مسجد پس از انقلاب اسلامی و پس از شهادت استاد مطهری به مسجد شهیدمطهری تغییر یافت.

معماری مسجد سپهسالار از عالی‌ترین نمونه‌های معماری مساجد در ایران است که  علاوه‌بر معماری ایرانی از معماری مساجد ترکیه مانند مسجد ایاصوفیه نیز در معماری سپهسالار الهام گرفته شده‌است. مسجد سپهسالار علی‌رغم اینکه سن و سالی ندارد؛ نمونه‌ایی بی‌نظیر از چکیده‌ای صدها سال معماری ایران است. این مسجد در ضلع جنوبی میدان بهارستان و در جوار ساختمان قدیمی مجلس قرار دارد. پیشنهاد می‌کنیم برای آشنایی بیشتر با مسجد سپهسالار که فقط با هماهنگی قبلی قابل بازدیداست؛ این مقاله تهرانیکا را تا انتها دنبال کنید تا با معماری و جزئیات جذاب مسجد سپهسالار بیشتر آشنا شوید.

مسجد سپهسالار کجاست؟

مسجد سپهسالار در منطقه ۱۲ و کمی ‌پایین‌تر از میدان بهارستان، در ضلع شرقی خیابان مصطفی‌خمینی قرار دارد. محل قرارگیری مسجد در محدوده طرح ترافیک است. ایستگاه بهارستان خط ۲ مترو و پایانه اتوبوس میدان بهارستان فاصله کمی با مسجد سپهسالار دارند.

تاریخچه مسجد سپهسالار

بانی ساخت مسجد و مدرسه سپهسالار «میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی»، صدراعظم ناصرالدین‌شاه بوده‌است. وی در سال ۱۲۵۷ شمسی کار ساخت این مسجد را شروع کرد؛ اما به دلیل فوت وی در سال ۱۲۶۰ کار ساخت به یحیی‌خان مشیرالدوله واگذار شد؛ یحیی‌خان برادر میرزا حسین‌خان و از رجال سیاسی مهم قاجاریه بود. یحیی‌خان هم پیش از تکمیل مسجد درگذشت و پس از او این بنا را نائب‌‌التولیه‌های وقف، تکمیل کرده‌اند.

نام‌های مختلف مسجد سپهسالار

برای این مسجد از زمان ساخت آن نام‌های مختلفی همچون مدرسه سپهسالار، مدرسه ناصری، مدرسه میرزاحسین‌خان سپهسالار و مدرسه عالی شهیدمطهری گذاشته‌اند. مسجد سپهسالار در طول زمان به شکل‌های مختلفی مورد استفاده قرار گرفته‌‌است؛ در ابتدا در این مدرسه علوم اسلامی تدریس می‌شد اما بعد از آغاز به کار دانشگاه تهران، به دانشکده علوم معقول و منقول تغییر کاربری پیدا کرد. نام این مسجد و مدرسه پس از شهادت استاد مرتضی مطهری برای زنده نگه‌داشتن یاد ایشان به مدرسه عالی شهیدمطهری تغییر یافت.

معمار مسجد سپهسالار

مسجد سپهسالار توسط نخستین معمار ایرانی، مهندس مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی طراحی شده‌ و کار ساخت آن ۵ سال زمان برده‌است. مهدی‌خان شقاقی نخستین مهندس معمار ایرانی است که به دستور شخص ناصرالدین‌شاه به فرنگ رفت و تحصیلات خود را در پاریس به اتمام رساند. استاد حسن معمارقمی، حاج ابوالحسن معمار و استاد جعفرخان معمارباشی کاشانی از دیگر معماران مسجد سپهسالار بوده‌اند.

متحن‌الدوله شقاقی در خاطرات خود می‌نویسد: «طراحی و ساختن آن بنا به من رجوع گشت. من استاد حسن معمارقمی را جهت همکاری از قم به طهران آوردم؛ و مرحوم میرزاحسن‌خان منشی اسرار هم همراهی می‌نمود و شهریه و انعام دادند و ساختن این بناها از مسجد ناصری (سپهسالار) و عمارت بهارستان به من و او واگذار شد. من به عنوان مهندس طراح فقط در ساختن آن بنا نظارت می‌کردم. مرحوم آقا وجیه سپهسالار ثانی که طرف توجه میرزاحسن خان بود متاسفانه این خدمت معماری را از آن استاد قمی ذوفن را از خدمت خارج نمود؛ و من ماندم با یک مشت معماران مورد اعتماد که الحمدالله ساختمان‌ها را به اتمام رساندیم».

در سال ۱۳۴۲ شمسی استاد حسین لرزاده تغییراتی در شبستان زمستانی این مسجد اعمال کرد و استاد علی‌اکبر سعیدی نیز در سال ۱۳۵۷ بازسازی اساسی را بر روی گنبد اصلی مسجد انجام داد.

سبک معماری و تزئینات مسجد سپهسالار

معماری این مسجد را می‌توان ترکیبی جذاب از معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول دانست. مسجد و مدرسه سپهسالار در واقع اولین و بزرگترین مسجد و مدرسه تهران است که با توصیه حاجی‌پیرزاده نائینی، عارف و روشنفکر مشهور دوران قاجار به میرزا حسین‌خان سپهسالار در تهران ساخته شد. این بنا در دوران قاجار براساس معماری بناهای شرقی اسلامی طراحی شده‌است.

طراحی این مسجد و مدرسه به‌طور مشخص از مسجد جامع اصفهان، مدرسه چهارباغ اصفهان و مسجد ایاصوفیه استانبول الهام گرفته شده‌است. این مسجد به سبک مساجد شهر استانبول ترکیه، هشت گلدسته دارد که بلندترین آنها ۳۸ متر ارتفاع دارد. تعدد گلدسته‌ و  همچنین گنبد دو گوش خوابیده‌ آن الهام گرفته از معماری مساجد استانبول باعث شده تا با تماشای آن معماری مساجد ترکیه در ذهن تداعی شود.

گنبد مسجد با ارتفاع حدودا ۳۵ متری از باشکوه‎ترین و زیباترین بخش‌های معماری مسجد است که با استفاده از هنرهای یزدی‌بندی، مقرنس، کاسه‌بندی و کاشی‌کاری تزئین شده‌. در معماری این بنا از الگوی چهار ایوانی استفاده شده‌ که در طبقه فوقانی مسجد مهتابی‌ها و بهار خواب وسیعی دیده می‌شود که از ابداعات مربوط به معماری دوران قاجاریه می‌باشد.

بخش‌های مختلف مسجد سپهسالار

مسجد و مدرسه سپهسالار بخش‌های مختلفی دارد؛ این بخش‌ها عبارتند از:

• جلوخان
• سردر
• دهلیز
• حجره‌های دو طبقه
• چهار ایوان
• گنبد عظیم
• شبستان
• هشت گلدسته
• مناره کاشی‌کاری شده
• کتابخانه

بخش ورودی مسجد و مدرسه سپهسالار

ورودی غربی و اصلی این مسجد در مجاورت خیابان مصطفی خمینی (سیروس) قرار دارد؛ از این ورودی که دارای جلوخان و سردر بزرگ و دو لته است؛ نمی‌توان حیاط مرکزی مسجد را به طور مستقیم دید. برای رسیدن به حیاط مرکزی این بنا باید از دالان متحدالشکلی عبور کرد.

درب شرقی این مسجد که جلوخان هشتی خوش ترکیبی نیز دارد و از درب غربی کوچکتر است؛ به درب زنانه معروف است.

دو  گلدسته حدودا ۲۵ متری و یک عقب‌نشینی با الگوی نیم هشتی سردر ورودی مسجد را تشکیل داده‌اند. آجرهای به شیوه معرق‌معقلی، هفت‌رنگ و آجرهای لعابدار از زیبایی‌های نمای مسجد هستند که در نگاه نخست زیبایی‌شان جلب توجه می‌کند.

صحن مرکزی مسجد سپهسالار

صحن مسجد سپهسالار در ابعادی حدود ۶۲*۶۳  متر، با ایوان‌هایی در حدود ۱۸ متر بنا شده؛ و از معدود بناهایی در تهران است که به دلیل عظمت آن می‌توانید پهنه آبی آسمان را بدون مزاحمت هیچ ساختمانی تماشا کنید. ساختمان صحن دو طبقه است و در مجموع این دو طبقه ۶۰ حجره برای سکونت طلاب قرار دارد. استخوان‌بندی صحن مسجد را  ۴ ایوان تشکیل می‌دهد که هیچ شباهتی با هم ندارند. بزرگترین ایوان در بخش جنوبی مسجد است که به مقصوره و گنبد عظیمی می‎رسد. در قسمت بالای حجره‌های طبقه همکف، کتیبه مسجد دورتادور با خط استاد غلامرضا اجرا شده‌است.

در بالای ایوان شمالی که پشت آن شبستان زمستانی قرار دارد دو گلدسته یا مناره برپا شده که در میانه آن ساعتی دو رو قرار داده شده که یک روی آن به میدان بهارستان و طرف دیگرش به سمت صحن مسجد است. این ساعت که در سال ۱۸۸۰ میلادی در فرانسه ساخته شده از ویژگی‌های جالب مسجد و مدرسه سپهسالار است.

شبستان تابستانی بزرگترین فضای مسجد سپهسالار است؛ این شبستان گنبدی به ارتفاع ۳۵ متر و پهنای دهنه ۱۵ متری دارد که بر روی چهار ستون استوار شده‌است. اما شما با دیدن گنبد احساس سبکی می‌کنید. از شبستان تابستانی به دلیل فضای‌سازی درخشانی که دارد به عنوان یکی از عالی‌ترین نمونه‌های معماری معاصر ایران یاد می‌شود.

شبستان زمستانی پشت ایوان شرقی نیز ۴۴ ستون سنگی همسان دارد که بین هر چهار ستون یک گنبد کوچک که از درون گچکاری شده‌اند قرار دارد. محراب مسجد در این قسمت ساخته شده است که نمای عریض آن از سنگ مرمر است و در ابتدا نمای آجری داشت. در سال ۱۳۵۰ استاد حسن لرزاده و استاد محمدحسین شکل‌آبادی این بخش را مقرنس و گچبری کرده‌اند که به صورت اسلیمی و کتیبه‌ خطاطی شده است.

آجر مصالح اصلی در ساخت این مسجد سپهسالار که با یزدی‌بندی، کاسه‌بندی، مقرنس و کاشی‌کاری تزیین شده‌اند. تزئیات سنگی در بخش‌هایی از مسجد به کار رفته که با معماری دوران زندیه شباهت دارد.‌

از مهمترین نشانه‌های معماری قاجار در این بنا می‌توان به مهتابی یا بهارخواب‌ها اشاره‌کرد. صحن این مسجد دارای چهار باغچه مشجر و چهار پیاده‌گرد به‌همراه حوض مدور بزرگ با فواره‌هایی در مرکز آن است؛ آب مورد نیاز این قسمت‌ها در آن زمان از آب قنات اختصاصی مسجد سپهسالار، قنات مهران، تامین می‌شده‌است.

حیاط کناری مسجد سپهسالار

این حیاط که در قسمت شمال شرقی مسجد قرار دارد؛ دقیقا با همان معماری حیاط مرکزی ساخته شده و محل سکونت نایب‌التولیه است. در این بخش تعدادی اتاق بزرگ، شاه‌نشین و تعدادی اتاق کوچک برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه قرار دارد.

مناره‌های مسجد سپهسالار

۸ گلدسته مسجد سپهسالار پوشش آجری دارند و بلندترین مناره حدود ۳۷ متر و کوتاه‌ترین ۲۵ متر ارتفاع دارد.

شبستان‌ها و مدرس‌های مسجد سپهسالار

این بنا دو شبستان تابستانی و زمستانی دارد؛ فضای گنبدخانه یا شبستان تابستانی مسجد بزرگترین قسمت آن است.

شبستان تابستانی

شبستان تابستانی مساحتی حدود ۱۶۰۰ مترمربع دارد؛  پهنای گنبد این بخش چیزی در حدود ۱۵ متر و ارتفاع آن ۲۵ متر است. این شبستان در قسمت پشتی ایوان جنوبی مسجد که دیوار و ورودی ندارد؛ قرار گرفته و به دلیل ارتفاع زیاد در این بخش در فصل تابستان هوای خنکی جریان دارد. گنبد شبستان تابستانی که بر چهار پایه استوار شده‌است؛ یکی از نکات جالب معماری این بنا است؛ زیرا اگر کسی از قسمت جنوبی به داخل شبستان نگاه کند؛ هیچ ستونی در این قسمت نمی‌بیند و دید وسیعی دارد. دو مدرس برای برگزاری کلاس‌های درس در دو طرف شبستان تابستانی و یک مدرس بزرگتر در ایوان شمالی مسجد قرار دارد.

شبستان زمستانی

شبستان زمستانی مسجد با ۴۴ ستون سنگی پشت ایوان شرقی مسجد قرار دارد و به چهل‌ستون معروف است. در این قسمت بین هر چهار ستون یک گنبد طراحی شده که درون آن‌ها را با اسما خداوند گچبری کرده‌اند. محراب این قسمت مسجد از با سنگ مرمر پوشیده شده و قسمت بالای محراب نیز با مقرنس و گچبری تزئین شده‌است. شبستان زمستانی چهار درب ورودی دارد؛ یک ورودی از صحن اصلی برای آقایان و سه ورودی دیگر از سمت شمال شبستان و از راهرو شرقی به خانم‌ها اختصاص دارد. در امتداد ایوان شمالی مسجد گلخانه زمستانی قرار دارد که از سال ۱۳۱۰ به تالار سخنرانی، وعظ و تدریس تبدیل شده‌است و در حال حاضر دارالقرآن مسجد در این قسمت فعالیت می‌کند.

پشت ایوان شرقی مسجد، شبستان زمستانی با ۴۴ ستون سنگی قرار دارد؛ برای همین این شبستان به چهل‌ستون معروف شده‌است. گنبدهایی که درون آن‌ها را با اسما خداوند گچبری کرده‌اند؛ بین هر چهار ستون قرار دارند. محراب این قسمت از سنگ مرمر است و تزئین بالای آن با مقرنس‌کاری گچی است. شبستان زمستانی چهار درب ورودی دارد؛ یک ورودی از صحن اصلی برای آقایان درنظر گرفته‌شده و سه ورودی دیگر از سمت شمال و از راهرو شرقی برای خانم‌ها. گلخانه زمستانی در در امتداد ایوان شمالی قرار دارد؛ این گلخانه محل دارالقرآن مسجد است.

تالار چهل شیر

تالار چهل شیر ۵۰ سال بعد از ساخت بنای اصلی مسجد ساخته شده‌است و در گوشه شمال غربی مسجد قرار دارد. این تالار هشت ستون سنگی دارد و در میان آن حوض بزرگی برای گرفتن وضو قرار داده‌اند. به دلیل چهل شیر فلزی که در دور این مخزن قرار دارد؛ تالار چهل‌شیر نامیده ‌شده‌است.

کتابخانه مسجد سپهسالار

سپهسالار با خريد كتابخانه‌ چهارهزار نسخه‌ای اعتضادالسلطنه در سال ۱۲۵۹ پايه‌گذاری شد. امروزه در این کتابخانه بیش از ۱۰ هزار کتاب چاپ سنگی و حدود چهارهزار و دویست کتاب خطی به خط مولفان نگهداری می‌شود.

کلام آخر

مسجد و مدرسه سپهسالار که نام آن بعد از شهادت استاد مرتضی مطهری به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر یافت را می‎توان یکی از بناهای ارزشمند دوره قاجار دانست. معماری این مسجد بخصوص با ۸ گنبدی که دارد،؛ یادآور معماری زیبای مساجد شهر استانبول است. در این مدرسه از سال‌های ابتدایی فعالیت آن علوم دینی تدریس می‌شده‌است. امروزه نیز حوزه علمیه شهید مطهری در این مدرسه فعالیت دارد.

آلبوم تصاویر

سوالات متداول