ساختمان پلاسکوی تهران؛ معرفی اولین آسمان‌خراش خاورمیانه

بعید است که تا به الان درباره ساختمان پلاسکوی تهران چیزی نشنیده باشید؛ آن هم بعد از آتش‌سوزی تلخی که در دی‌ماه سال ۱۳۹۵ رخ داد. این ساختمان بلندمرتبه و مدرن که روزگاری الماس پایتخت ایران به شمار می‌رفت، امروزه در میان ساختمان‌ها و پاساژهای قدیمی و رنگ‌‌پریده خیابان جمهوری، جای خوش کرده است. ساختمان پلاسکو را به‌عنوان اولین ساختمان بلند و مدرن نه تنها در تهران بلکه در ایران و اولین آسمان‌خراش منطقه خاورمیانه معرفی می‌کنند. این ساختمان ۱۶ طبقه (۱۵ طبقه روی زمین و ۱ طبقه زیرزمین) عظیم با اسکلت فلزی در سال  ۱۳۴۱ افتتاح شد و پس از آن به یکی از کانون‌های مهم تولید و فروش پوشاک در تهران تبدیل گردید.

پلاسکو در اواخر سال ۱۳۹۵ بر اثر آتش‌سوزی سهمگینی فروریخت. در پی آتش‌سوزی و ریزش ساختمان پلاسکوی تهران،‌ ۱۶ آتش‌نشان فداکار و ۶ شهروند جان خود را از دست دادند. با این که مدت‌هاست از این حادثه تلخ می‌گذرد و حتی ساختمان پلاسکوی جدید بعد از پنج سال در اواخر ۱۴۰۰ افتتاح شد، اما یقینا خاطره پلاسکوی قدیم و سرنوشت غم‌انگیز آن، تا همیشه در اذهان مردم تهران باقی خواهد ماند. در ادامه این مطلب می‌خواهیم با شما درباره تاریخچه ساخت پلاسکو، علت آتش‌سوزی، فرو ریختن، بازسازی و احداث ساختمان جدید پلاسکو صحبت کنیم. در ادامه با تهرانیکا همراه باشید.

تاریخچه ساختمان پلاسکوی تهران

ساختمان پلاسکوی تهران با ارتفاع ۴۲ متر، جزو بلندترین ساختمان‌های پایتخت به‌شما می‌رفت. همچنین این ساختمان در کنار ساختمان آلومینیوم یکی از نخستین آسمان‌خراش‌های خاورمیانه بود. اما شروع این برج عظیم چگونه بود؟

بنای اولیه این سازه فلزی مدرن در دهه ۴۰ شمسی شکل گرفت. نکته جالب درباره ساختمان پلاسکوی تهران این است که این بنا، اولین ساختمان بلند مرتبه با اسکلت فلزی در تهران و دومین ساختمان بلند دارای آسانسور در ایران بود. حبیب‌الله القانیان ملقب به حاج‌حبیب، تاجر و سرمایه‌دار ایرانی و رئیس انجمن کلیمیان تهران در سال ۱۳۴۱ خورشیدی (۱۹۶۲ میلادی) این ساختمان را ساخت.

پلاسکو، از دو قسمت شمالی و جنوبی تشکیل شده بود. ساختمان شمالی، پنج طبقه داشت که شامل یک طبقه همکف، یک طبقه زیرزمین و سه طبقه بالای همکف می‌شد. در بخش جنوبی ۱۵ طبقه روی زمین قرار داشت، به علاوه یک طبقه زیرِ زمین.

این ساختمان در یکی از کانون‌های بازرگانی، کار و فعالیت تهران قدیم، تجربه‌ای ویژه را برای خرید و خوش‌گذرانی شهروندان تهران در دهه ۴۰ به وجود آورد. از دیگر ویژگی‌های ساختمان در آن ایام، جایگاه مناسب، ارتفاع بلند، تکنولوژیک بودن و کاربری‌های گوناگون (بازرگانی، تفریحی، خدماتی و رستوران) بودند. ساختمان پلاسکوی تهران، بعد از بازار تهران، از بزرگ‌ترین مراکز پخش پوشاک در تهران به‌شمار می‌رفت. نکته جالب اینجاست که پاساژ پلاسکو، یکی از نخستین مراکز خرید مدرن در ایران بود که با بازار سنتی فرق بسیاری داشت. همچنین در این مجتمع حدود ۱۲۰۰ واحد تجاری فعال بودند که بیشتر آن‌ها (حدودا ۵۶۰ واحد) را تولیدی‌های پوشاک تشکیل می‌دادند.

اما سرگذشت این ساختمان پس از انقلاب تغییر کرد و کم‌کم به مرکز تولید، پخش و فروش پوشاک، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی تبدیل شد. پلاسکو با وجود واحدهای تجاری پر رفت و آمدی که داشت از ایمنی و امکانات خوبی برخوردار نبود. ساختمان لوله‌کشی گاز نداشت و اگرچه به عنوان یک تولیدی و فروشگاه پوشاک به‌طور همزمان پر از مواد اشتعال‌زا شده بود، کارکنان فروشگاه‌ها بیشتر از بخاری‌های برقی یا گازی برای گرم کردن خودشان بهره می‌بردند.

بررسی معماری و ویژگی‌های پلاسکوی قدیم

متراژ زیربنای ساختمان قدیم پلاسکوی تهران حدود ۲۹ هزار مترمربع بود و طبقه‌های ۱ تا ۴ نسبت به دیگر طبقات مساحت بیشتری داشتند. بیشتر واحدهای نخستین ساختمان پلاسکو با گذشت زمان و در سال‌های پایانی عمر سازه، به کارگاه‌های تولیدی تبدیل شدند که با کاربری آن، هم‌خوانی زیادی نداشتند.

یک رستوران نیز در طبقه بالای این ساختمان بود. معماری ساختمان در دو بخش ۱۵ و ۵ طبقه طراحی گردید. راه پله‌های ساختمان نیز به سبک قدیم ایران، موزاییکی و دارای لبه‌هایی فلزکوبی شده بودند. از نمای سپید و سرخ سال‌های نخستین برج پلاسکو و از مجسمه تبلیغی کانادا درای نارنجی‌رنگ که روی برج نصب شده بود، در سال‌های آخر، تنها قطعه‌هایی فلزی باقی مانده بود.

حوض‌های آب بزرگی نیز با فواره‌های بلند در طبقه منفی یک ساختمان قدیمی پلاسکو وجود داشت که ارتفاع فواره‌های آن تا طبقه سوم ساختمان می‌رسید. نوروز هر سال، هفت‌سینی در این طبقه چیده می‌شد که بر جذابیت بصری آن می‌افزود. مغازه‌های آکواریومی و ماهی‌فروشی نیز دورتادور این قسمت را احاطه کرده بودند. علی‌رغم اینکه با گذشت زمان، ساختمان و سازه‌های بلند دیگری در پایتخت ساخته شد، اما همچنان ساختمان پلاسکو تا فاصله‌‌هایی قابل توجه از هر سو دیده می‌شد.

موسس ساختمان پلاسکوی تهران که بود؟

درباره هویت معمار ساختمان پلاسکو، حرف‌های بسیاری وجود دارد. بسیاری معمار این ساختمان را آلمانی و بسیاری دیگر آن را یهودی می‌دانند.

حبیب القانیان سال ۱۲۹۱ شمسی در محله عودلاجان تهران متولد شد. او رئیس انجمن کلیمیان تهران بود و به عنوان کارآفرین و سرمایه‌دار بزرگ ایرانی و خیر نیز شناخته می‌شد. وی نخستین بنیان‌گذار شرکت‌های پلاستیک‌سازی پلاسکو نیز بود.

مسیر ثروت‌اندوزی خانواده القانیان، بعد از جنگ جهانی دوم و با امتیاز فروش لباس‌های متفقین هموار شد. او از ۱۵ سالگی مدرسه را رها کرد و در هتل یکی از اقوام خود، به کار مشغول شد. پس از مدتی به‌همراه برادران‌‌اش به تجارت روی آورد و حجره‌ای در بازار تهران گرفت و سپس در کنار آن‌ها، شرکت سهامی القا را تاسیس کرد. برادران القانیان تا چند دهه پیشگام نوآوری‌های تجاری و صنعتی در ایران بودند. ده‌ها کارخانه و مرکز خرید مدرن، توسط این خانواده به بهره‌برداری رسید.

سال ۱۳۳۷، آقای القانیان «شرکت پلاستیک‌سازی پلاسکو» و «صنایع پروفیل آلومینیوم» را در تهران تاسیس کرد. در سال‌های بعد نیز، کلنگ نخستین برج‌های ایران (پلاسکو و ساختمان آلومینیم واقع در خیابان جمهوری) را بر زمین می‌زند و در واقع عرصه تجاری بازار پایتخت را گسترش می‌دهد. در آن سال‌ها، حبیب القانیان مالک شرکت پلاسکو، بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین مجموعه تولیدی پلاستیک‌ و ملامین ایران بود و از این جهت برج تازه تاسیس چهارراه استانبول را نیز با عنوان پلاسکو نام‌گذاری کرد.

حدود دو هفته پیش از پیروزی انقلاب، القانیان از آمریکا به ایران برگشت. در روز ۲۷ بهمن ۱۳۵۷ دولت جدید او را دستگیر کرد و به زندان قصر فرستاد. حبیب القانیان به جرم فساد از طریق تماس با اسرائیل، دستگیر و به اعدام محکوم شد. با اجرای حکم در اردیبهشت ۱۳۵۸، اموال وی از جمله ساختمان پلاسکو و ساختمان آلومینیوم مصادره و در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت.

آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو

اوایل صبح پنجشنبه ۳۰ دی‌ماه سال ۱۳۹۵ بود که طبقه ۸ و ۹ پلاسکو آتش گرفت. خبر این اتفاق ناگوار حدود ساعت ۸ صبح به گوش سازمان آتش‌نشانی رسید. بعد از حدود ۳ و نیم ساعت سوختن، تعداد بسیاری از آتش‌نشانان فداکار وارد این ساختمان نیمه‌جان شدند. اما درنهایت کل ساختمان پلاسکو به‌طور عمودی ریزش کرد و تخریب شد.

طبق اعلام مراجع رسمی، پلاسکو از طبقه هشتم به بالا دچار آتش‌سوزی شده بود و دود ناشی از آن، آسمان مرکز شهر را فراگرفته بود. پس از مهار نسبی آتش در ساعات اولیه، تعدادی از مغازه‌داران این پاساژ برای خارج کردن کالاهای خود به داخل هجوم بردند.

علت آتش‌سوزی این ساختمان

علت آتش‌سوزی در ساختمان پلاسکوی تهران را اتصال برق با احتمال نشت گاز از ‏کپسول اعلام کردند. بنا به مستندات، به‌دلیل مقدار قابل‌توجهی پارچه که در این ساختمان وجود داشت، آتش گسترش یافت و به بخش‌های دیگر ساختمان سرایت کرد.

پس از اینکه دلیل انفجار ساختمان، نشت گاز اعلام شد، شرکت گاز ادعا کرد که ساختمان پلاسکو اصلا به شبکه گاز استان تهران متصل نبود. همچنین هیچ منبع گازوئیلی در طبقات نبوده و گازوئیل فقط در موتورخانه و زیرزمین وجود داشت.

همچنین ارتباط کامل بین فضاها از طریق سقف‌های کاذب، نبود پلکان اضطراری و وجود اشکال در پلکان و عدم انطباق راه خروج با طراحی صحیح و برابر با اصول ایمنی در برابر آتش و وجود تعداد زیادی کپسول‌های گاز پیک‌نیکی را از دیگر موارد گسترش آتش‌سوزی پلاسکو دانسته‌اند.

قربانیان و شهدای حادثه پلاسکو

با وقوع آتش‌سوزی در ساختمان پلاسکوی تهران و اطفای نسبی آتش، بسیار زیادی از افراد و کسبه برای نجات اموال خود که در ساختمان بودند، وارد برج شدند. از طرفی دیگر،‌ آتش‌نشانان بسیاری نیز در ساختمان پلاسکو حضور داشتند که متاسفانه بسیاری از آن‌ها در هنگام ریزش ساختمان،‌ نتوانستند خارج شوند.

 بر اثر این آتش‌سوزی حدود ۲۳۵ تن مصدوم شدند که برخی از آن‌ها خیلی سریع درمان شدند. همچنین پیکر ۱۵ آتش‌نشان و ۶ شهروند نیز در این اتفاق ناگوار از زیر آوار خارج شد. یک آتش‌نشان بعدا در بیمارستان درگذشت و در مجموع تعداد قربانیان این حادثه ناگوار ۲۲ نفر اعلام شد.

آواربرداری ساختمان پلاسکوی تهران ۹ روز به طول کشید. در این میان ۵۶۰ واحد از مجموع ۱۲۰۰ واحد صنفی ساختمان پلاسکو که در حوزه پوشاک فعالیت داشتند، در همان ساعات اولیه آتش‌سوزی تخریب شدند.

ساختمان پلاسکوی جدید

همانطور که پیش‌تر هم اشاره کردیم ساختمان قدیمی پلاسکو با وجود اینکه روزانه چندین هزار نفر مراجعه‌کننده داشت، اما از کمترین شرایط ایمنی برخوردار بود. طوری که بارها سازمان آتش‌نشانی متذکر شد تا مالکان و مسئولان ساختمان پلاسکو، وضعیت ایمنی ساختمان را بهبود ببخشند. هشدارهایی که بی‌نتیجه ماند و سرانجام حادثه بوجود آمد. اما با نگاهی به چهره جدید ساختمان پلاسکو می‌توان فهمید که حال پلاسکو اکنون بهتر از قبل است. طراحی این ساختمان را معمار ایرانی، کوروش رفیعی بر عهده داشته است. قرار بود برج جدید پلاسکو در اردیبهشت ۱۴۰۰ به بهره‌‌برداری برسد که این تاریخ به ۳۰ آذر ۱۴۰۰ تغییر کرد.

بررسی معماری و ویژگی‌های پلاسکوی جدید

قصه ساختمان پلاسکوی جدید از سال ۱۳۹۷ شروع شد و درنهایت در سال ۱۴۰۰ رنگ زندگی و وجود را به خودش گرفت. این ساختمان که طبق جدیدترین مقررات و آیین نامه‌ها ساخته شده است دارای ۲۰ طبقه با زیربنای ۲۰ هزار متر است که حدود ۳۴۶ واحد تجاری را به خود اختصاص داده است.

در نمای پلاسکوی جدید از بتن GFRC استفاده شده که خوب است بدانید این بتن دارای وزن سبک و مقاومت بالا در برابر آتش‌سوزی است. همچنین از این ۲۰ طبقه، ۱۵ طبقه آن بالا و ۵ طبقه زیر زمین قرار گرفته‌اند.

نمای بیرونی ساختمان جدید پلاسکوی تهران از طرح معماری آجری ایرانی به نام فخر و مدین الهام گرفته است. یکی از مواردی که به جذابیت این ساختمان جدید افزوده است، محل فرود هلی‌کوپتر (هلی پد) در بالاترین نقطه ساختمان است. پلاسکوی جدید همچنین از جدیدترین تاسیسات برقی و مکانیکی بهره می‌برد. همچنین وجود پرده‌های ضد حریق مانع از انتقال آتش به سایر نقاط ساختمان می‌شود. از دیگر امکانات این برج می‌تولن به وجود آسانسور و پله‌برقی اشاره کرد.

طبق گزارشات نیز،‌ ساختمان جدید پلاسکوی تهران با کلیه استانداردهای شهرسازی و ایمن‌سازی هم‌خوانی دارد تا از بروز حوادث احتمالی جلوگیری کند. علاوه بر آسانسور و راه‌پله‌های ورودی برج که در دسترس اصناف و شهروندان قرار دارد، راهروی امنی طراحی شده که صرفا در شرایط بحران،‌ آتش‌نشان‌ها بتوانند از راه‌پله و آسانسور آن استفاده کنند.

کوروش رفیعی معمار پلاسکوی جدید

«کورش رفیعی» متولد سال ۱۳۴۵ در شهر همدان است. او از کودکی علاقمند به نقاشی و ریاضیات بود و در سنین جوانی به طور تصادفی با معماری آشنا شد. او دانش‌آموخته معماری در دانشگاه شهید بهشتی تهران است و نخستین تجارب معماری را در دفاتر معماری «فرهاد احمدی»، «معماری اثر» و دو دفتر معماری دیگر در کشور کانادا کسب کرد. آقای رفیعی در سال ۱۳۹۳ «دفتر معماری اینجا» را تاسیس نمود. ساختمان پلاسکوی جدید از مدرن‌ترین و موفق‌ترین پروژه‌هایی است که او در کارنامه خود دارد.

کلام آخر

در این نوشتار تلاش کردیم تا سرگذشت ساختمان پلاسکو را بررسی کنیم. برای آشنایی با دیگر مراکز خرید خیابان جمهوری، مقاله راهنمای خرید از خیابان جمهوری را بخوانید. همچنین برای آشنایی با دیگر بازارها و مراکز خرید شهر تهران، صفحه مراکز خرید وب‌سایت تهرانیکا را ببینید.

آلبوم تصاویر