کوچه مروی؛ تاریخ و تجارت در دل کوچه ۲۰۰ ساله تهران

«کوچه مروی» یکی از مکان‌های خاص پایتخت است که با دیدنش به سال‌های قبل سفر می‌کنیم. یکی از عناصر تاریخی و فرهنگی پایتخت که به این کلان‌شهر بزرگ هویت بخشیده است. از صبح تا غروب این کوچه مملو از آدم است که به این سو و آن سو می‌روند. بوی عطر و بوی قهوه تازه گاهی به مشام می‌رسد؛ اما در بطن این هیاهوی زندگی روزمره، صدای پای تاریخ را هم می‌توانیم بشنویم.

حوزه علمیه مروی از مهم‌ترین اماکن مذهبی تهران در قلب این کوچه‌بازار تاریخی واقع شده؛ مدرسه‌ای مذهبی که نقش مهمی در حوادث تاریخ معاصر ما داشته است؛ درواقع این کوچه در گذشته تنها فضایی برای فروش محصولات مختلف نبود! بلکه در کوچه مسائل آموزشی و فرهنگی نیز نقش پررنگی داشتند. به دلیل وجود مدرسه و مسجد، کوچه مروی جایی برای دانش‌اندوزی و فرهنگ‌سازی بود. به همین دلیل، مکانی پررفت و آمد محسوب می‌شد که از خروس‌خوان تا انتهای شب تا چشم کار می‌کرد؛ آدم در آن تردد می‌کرد.

در ادامه مقاله به معرفی این کوچه تاریخی زیبا و پردتردد می‌پردازیم؛ با ما همراه باشید تا از ابتدا تا انتهای این کوچه را با هم قدم بزنیم. همچنین می‌توانید مقاله بازار کوچه‌مروی و بازارچه مروی را برای آشنایی با اصناف و پاساژهای این بازار مطالعه کنید.

کوچه مروی کجاست؟

کوچه مروی در منطقه ۱۲ شهرداری و در محله پامنار (محله تاریخی عودلاجان) در آدرس خیابان پانزده خرداد، خیابان ناصرخسرو، مقابل شمس‌العماره، میدان شمس‌العماره قرار دارد. نام‌اش کوچه مروی است اما با شنیدن کلمه کوچه فکر نکنید که مروی کوچه‌ای کوچک و کم‌عمق است؛ این کوچه حدود ۳۵۰ متر طول دارد و هم از خیابان پامنار ورودی دارد و هم از خیابان ناصرخسرو.

اماکن مشهور و جاذبه‌های کوچه مروی

در این بخش به مرور و معرفی مهم‌ترین بناهای تاریخی و جاذبه‌های امروزی این کوچه می‌پردازیم.

فلافل مروی

فلافلی مروی از مشهورترین اغذیه فروشی‌های محدوده بازار تهران است که در ابتدای کوچه مروی، تقاطع خیابان ناصرخسرو قرار گرفته است. همیشه در ابتدای کوچه مروی صفی را می‌بینید که عده‌ای در آن انتظار می‌کشند تا فلافل سفارش دهند. اگر گذرتان به کوچه مروی یا خیابان ناصرخسرو افتاد پیشنهاد می‌کنیم سری به فلافلی مروی بزنید.

حوزه علمیه مروی ۲؛ دبیرستان مروی

حوزه علمیه مروی ۲ در ابتدای کوچه مروی از سمت خیابان ناصرخسرو قرار دارد. یکی از دبیرستان‌های قدیمی تهران که در دوران پهلوی اول در باغ مروی با نام دبیرستان مروی بنا شد. در دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی آموزش و پرورش این دبیرستان را به حوزه علمیه مروی تحویل داد. در دبیرستان مروی بسیاری از مشاهیر ایران زمین مانند جلال خالقی مطلق، مرتضی ممیز، پرویز تناولی، جلال آل احمد، ابوالقاسم حالت، حسین الهی قمشه‌ای و بسیاری دیگر دانش‌اندوزی کرده‌اند.

حوزه علمیه مروی

حوزه علمیه مروی توسط محمدحسین‌خان مروی در سال ۱۲۳۱ شمسی تاسیس شد و جزو نخستین دارالعلم‌های قرن سیزدهم معارف اسلامی است. روحانیون زیادی مانند ملاعلی کنی، محمدحسن آشتیانی، شیخ فضل‌الله نوری، سیدعبدالله بهبهانی و سیدمحمد طباطبایی در این مدرسه تحصیل یا تدریس کرده‌اند. این حوزه را می‌توان از مدارس دینی مهم‌ تهران بدانیم که شیوه معماری آن مطابق مساجد چهار ایوانی است. این حوزه در زمان پهلوی دوم تبدیل به دبیرستان شد و پس از انقلاب اسلامی دوباره به عنوان حوزه علمیه به فعالیت خود ادامه داد.

مسجد آقامحمود یا مسجد حکیم

یکی از مساجد قدیمی تهران است که قدمت آن به دوره فتحعلی‌شاه قاجار بازمی‌گردد. در کتیبه این مسجد سال تاسیس آن ۱۲۴۳ قمری (حدود ۲۰۰ سال پیش) ذکر شده است. موسس این مسجد میرزا احمد حكیم‌باشی از علمای دوره فتحعلی‌شاه است اما به این دلیل که آقا محمود کرمانشاهی مدتی پیش‌نماز این مسجد بود؛ به مسجد آقا محمود مشهور شد.

تاریخچه کوچه مروی

شاید در نگاه اول متوجه نشوید که این کوچه چقدر تاریخ و سرگذشت دارد و چطور تمام این ماجراهای تاریخی که در این کوچه اتفاق افتاده‌اند؛ در سیاست امروز کشور و زندگی کنونی ما نقش پررنگ دارند. در میانه این گذر تاریخی نخستین حوزه علمیه تهران تاسیس شد که به مدرسه مروی مشهور است.

بسیاری از روحانیون بزرگ دوران مشروطیت و دوران قبل و پس از آن در این مدرسه درس خوانده‌اند و یا تولیت آن را بر عهده داشته‌اند؛ روحانیونی که بعدها در جریان انقلاب مشروطیت به جریان سیاسی آن روزگار پیوستند و نقشی در حوادث سیاسی ایران ایفا کردند که تاثیرات آن تا به امروز در سیاست ما قبل لمس و مشاهده است. از مشهورترین روحانیون این حوزه می‌توانیم به ملاعلی کنی، میرزای شیرازی، شیخ‌فصل‌الله نوری، سیدعبدالله بهبهانی و سیدمحمد طباطبایی اشاره کنیم. 

کوچه مروی بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد و به نام مالک قدیمی محله «محمدحسین‌خان مروی» نامگذاری شده است. حاج محمدحسین‌خان از بزرگان ایل قاجار و از طایفه آشاقه‌باش بود که ایل او در زمان شاه‌تهماسب اول صفوی وظیفه نگهداری از سرحدات ایران در شمال شرقی خراسان را برعهده داشتند. در حمله ازبک‌ها به مرو در اوایل سلطنت فتحعلی‌شاه، محمدحسین‌خان (حاکم مرو) به همراه دیگر اعضای خانواده اسیر شدند؛ اما او موفق به فرار شد و به تهران آمد (حدود ۲۲۵ سال پیش) و پس از ورود به پایتخت بسیار طرف توجه فتحعلی‌شاه قاجار قرار گرفت.

پس از مرگ حاجی‌ابراهیم کلانتر صدراعظم فتحعلی‌شاه، شاه منصب صدارت را به او پیشنهاد داد اما محمدحسین‌خان آنرا نپذیرفت و تا آخر عمر ندیم شاه قاجار باقی مانده و لقب «فخرالدوله» گرفت. خان مروی در طول اقامت خود در تهران به ثروت زیادی رسید و املاک وسیعی را در غرب منطقه عودلاجان تهران خریداری کرد. این منطقه جایی است که امروزه به کوچه مروی شهرت دارد. او در این منطقه مسجد و مدرسه‌ای ساخت و نام آنها را مجموعه مسجد مروی گذاشت. سپس باغی در مجاورت مسجد بنا کرد.

در گذشته، ایرانیانی که قبلا در عراق زندگی می‌کردند و مهاجران عراقی، تاجران بازار مروی بودند. به همین دلیل است که امروزه نیز در کوچه مروی و نواحی مجاورش رگه‌هایی از فرهنگ و شیوه زندگی اعراب دیده می‌شود.

ساختار و معماری کوچه مروی

طول کوچه مروی نزدیک به ۳۵۰ متر است که با عرض نسبتا کمش، مغازه‌ها و سازه‌های زیادی را در بر گرفته است. این کوچه در جهت شرقی‌غربی قرار گرفته است که از مقابل شمس‌العماره شروع می‌شود و در انتها به خیابان پامنار می‌رسد. بیشتر فضای کوچه بدون سقف است اما بخش کوچکی از آن مسقف‌ (بازارچه مروی) است که حجره‌هایی در آن فعالیت می‌کنند. در وسط کوچه سنگ‌فرش شده یک جوی آب وجود دارد که با نمای کلی کوچه درآمیخته است. سبک معماری کوچه کاملا سنتی و شامل عناصر اصلی یک بازارچه قدیمی است. اما تنها تفاوت آن با بازارهای قدیمی تهران و دیگر شهرهای کشور، وجود ستون‌ها منظم قطور در دو طرف حجره‌هاست.

از نمای طولی که به کوچه مروی نگاه کنیم؛ به خوبی می‌توانیم ببینیم که کوچه کاملا متقارن است و این تقارن احساس آرامش‌بخشی به کوچه داده است. ستون‌هایی که به جلو آمده‌ و پیاده‌رویی که در زیر سقف قرار دارد؛ بر روی عابرین پیاده سایه انداخته و حجره‌های مختلف را در زیر خود گرفته است. ستون‌ها از سنگ ساخته شده‌اند و قسمت‌های دیگر مانند طاق، جان‌پناه و طبقه دوم نمای آجری دارند.

سخن آخر

کوچه مروی دارای نمایی زیبا و طراحی معماری منحصربه‌فردی است. با اینکه نسبت به گذشته شکوه خود را از دست داده است اما هنوز هم بر اعتبار تهران می‌افزاید. این کوچه که در محله پامنار قرار دارد؛ در منطقه مملو از آثار تاریخی و فرهنگی قرار دارد. حتی با اینکه یک کوچه با کاربری تجاری محسوب می‌شود اما سابقه تاریخی‌اش گواه این موضوع است که دانش و فرهنگ در کوچه مروی در جریان بودند.

به‌هر روی، توصیه می‌کنیم به یکی از قدیمی‌ترین کوچه‌های تهران سفر کرده تا جاذبه‌های بی‌مانند آن دیدن کنید. همچنین کوچه مروی به دلیل نزدیکی به بازار به بسیاری از رستوران‌های مشهور نزدیک است. شما می‌توانید بعداز گردش و خرید در کوچه مروی، پیاده به سمت بازار ۱۵ خرداد بروید و غذا میل کنید.

آلبوم تصاویر