موزه عبرت یکی از متفاوت‌ترین و البته مخوف‌ترین مکان‌های دیدنی تهران است که می‌توان از آن بازدید کرد. موزه عبرت در حقیقت یک شکنجه‌گاه و زندان قدیمی است که قدمت آن به پیش از انقلاب می‌رسد و در آن زندانی‌های سیاسی توسط مأمورین دولت شکنجه می‌شدند. ساختمان موزه عبرت در پیش از انقلاب در اختیار کمیته مشترک ضد خرابکاری (ساواک و شهربانی) بوده است. به محض ورود به این موزه متوجه خواهید شد که وارد فضایی مرموز شده‌اید؛ چراکه نورپردازی‌ها و المان‌های معماری به کار رفته در آن منعکس کننده وضعیت و شرایط شکنجه‌گاهی است که زمانی فعالیت‌ها و کارهای غیرانسانی در آن صورت می‌گرفت.
موزه عبرت جو بسیار متفاوتی نسبت به همه موزه‌های تهران و ایران دارد؛ بنابراین قبل از اینکه برنامه بازدید از آن را بچینید باید با چیزی که در انتظار شما خواهد بود تا حدودی آشنایی داشته باشید؛ در کل بازدید از این موزه برای افرادی که روحیه حساسی دارند و کودکان اصلا جایز نیست؛ چراکه تمامی صحنه‌های شکنجه و جراحات به تصویر کشیده شده است و قطعا تاثیر منفی روحی بسیاری بر افراد می‌گذارد. با این حال موزه عبرت یک مکان تاریخی به‌شمار می‌آید و می‌توان آن را مقصد گردشگری سیاه دانست که می‌توانید در آن با حوادث تلخ و ناگوار تاریخی آشنا شوید.
با بازدید از ماکت‌های ساخته شده و صحنه‌های بازسازی شده می‌توانید اتفاقات سالیان پیش را به صورت واقعی لمس کنید؛ اما برخی از این صحنه‌ها ممکن است حال شما را خراب کند! پس پیشنهاد می‌کنیم از قبل، فکر همه جایش را کرده باشید. در ادامه با تهرانیکا همراه باشید تا با این زندان مخوف بیشتر آشنا شویم.
موزه عبرت کجاست؟
موزه عبرت در منطقه ۱۲، محله فردوسی و درون طرح ترافیک قرار دارد. موزه در آدرس میدان امام (توپخانه)، ابتدای خیابان فردوسی، خیابان کوشک مصری، خیابان شهید یارجانی، پلاک ۱۱ قرار دارد.
دسترسی به موزه عبرت با مترو
موزه عبرت کمتر از ۵ دقیقه با ایستگاه متروی امامِ خط ۱ و خط ۲ فاصله دارد.
دسترسی به موزه عبرت با ماشین
بسته به موقعیت مکانی از طریق یکی از خیابانهای سعدی، امیرکبیر و یا خیام وارد میدان توپخانه شده و سپس به خیابان فردوسی بروید؛ و یا از خیابان حافظ وارد خیابان سرهنگ سخایی شده و سپس وارد خیابان فردوسی جنوب بشوید.
دسترسی به موزه عبرت با اتوبوس
موزه عبرت در نزدیکی پایانه اتوبوس میدان توپخانه قرار دارد که به اکثر نقاط تهران خط اتوبوس دارد.
ساعت بازدید از موزه عبرت
موزه عبرت یکساعت استراحت نیمروزی دارد.
بهار و تابستان: صبحها از ساعت ۹ تا ۱۳ و بعدازظهرها از ساعت ۱۴ تا ۱۷
پاییز و زمستان: صبحها از ساعت ۹ تا ۱۲ و بعدازظهرها از ساعت ۱۳ تا ۱۶
بازدید از موزه عبرت، شکنجه‌گاه رژیم پهلوی
در دل یکی از زیباترین و جذاب‌ترین بخش‌های تهران و در میان موزه‌هایی مانند موزه ایران باستان، موزه علوم و فناوری، موزه پست و تلگراف، موزه بانک سپه، موزه علی اکبر صنعتی و… موزه‌ای قرار دارد که بسیار مخوف و متفاوت از سایر موزه‌های تهران است؛ موزه زندان عبرت! در این موزه می‌توانید به سال‌های نه چندان دور کشورمان سفر کنید تا با سرگذشت مبارزان سیاسی‌ای که در مخالفت با رژیم پهلوی در این زندان حبس و شکنجه شدند؛ آشنا شوید.
تمام وقایعی که در این زندان اتفاق افتاده به دقت تصویر‌سازی شده تا گردشگران به درک درستی از شرایط و وضعیت دشوار زندگی زندانیان در این محل داشته باشند. مجسمه‌ها و لباس‌های آلوده به خون، اسناد و مدارک، پلاک‌هایی حک شده با نام زندانیان را می‌توانید ببینید؛ همچنین می‌توانید مستندهایی از زندگی مبارزین و شکنجه‌شدگان را در آمفی تئاتر موزه عبرت تماشا کنید. موزه بخش‌های مختلفی از روش‌های شکنجه مخالفان سیاسی شاه را به نمایش گذاشته و با بازدید از برخی صحنه‌ها ممکن است حتی باور نکنید که‌این فضا در گذشته مکانی واقعی بوده است. تمام احساساتی مانند ترس، خشونت، درد، تحقیر و… به خوبی در مجسمه‌های موزه بازنمایی شده است.
موزه عبرت یک زندان‌موزه است و باید توقع فضایی قلعه مانند با اتاق‌های انفرادی شکنجه را از آن داشته باشید. در گذشته زندان‌ها و شکنجه‌گاه‌های بسیاری وجود داشته‌اند که امروزه به زندان موزه تبدیل شده‌اند و گردشگران علاقه‌مند را به خود جذب می‌کنند. با این حال معماری این مکان با دیگر زندان‌ها تفاوت بسیاری دارد و موزه زندان عبرت نیز یکی از عجیب‌ترین معماری‌ها را در بین این زندان‌ها دارد. این موزه مانند قلعه‌ای پر از مکان‌های مختلف است.
فضای موزه عبرت
زمانیکه وارد خیابان موزه می‌شوید؛ دو در آهنی سبز رنگ را مشاهده می‌کنید که یکی از آنها راه ورود به موزه است؛ در همان بدو ورود متوجه می‌شوید که با موزه‌ای اسرارآمیز مواجه هستید. موزه عبرت پر از سلول و اتاق‌های شکنجه است؛ اما پیش از آنکه به برخی از این اتاق‌ها نگاهی بیندازیم بهتر است تا کمی درباره معماری موزه صحبت کنیم. طراحی و ساخت این مجموعه به دست مهندسان آلمانی صورت گرفته است و از سبک معماری خاص و عجیب پیروی می‌کند.
ساختمان به طور کلی مدور است و راهروهای پیچیده شما را به اتاق‌های مختلف می‌رساند. زمانی که شروع به قدم زدن در این محیط می‌کنید، ممکن است دچار سردرگمی شوید، ساختار پیچ در پیچ و چندلایه زندان به این علت صورت گرفته است که زندانیان به هیچ وجه امکان فرار از آن را نداشته باشند و دچار سردرگمی شوند.
یکی از المان‌های استفاده شده که در نگاه اول متوجه آن خواهید شد، قرینه‌سازی فضاهای داخلی ساختمان است. موزه زندان عبرت به نحوی ساخته شده است که انعکاس صدای زندانیان و قربانیان به خارج از زندان امکان‌پذیر نبوده و لایه‌های محافظتی بسیاری برای این امر به کار گرفته شده است. فضای کلی ساختمان به قصر یا قلعه شبیه بوده که دورتادور آن را حیاطی راهرو مانند تشکیل داده است.
فضاهای دیدنی موزه عبرت
بعد از اینکه به طور کلی فضای داخلی موزه را برانداز کردیم؛ می‌توانیم از قسمت‌های مختلف موزه بازدید کنیم. بعد از عبور از گیت‌های ورودی، راهنمای موزه شما را هدایت می‌کند تا به تماشای موزه بروید. در ابتدای مسیر بازدید روی آجرهای دیوار کنار ساختمان موزه، پلاک‌های زیادی را به ترتیب حروف الفبا، اسامی، شغل و تاریخ دستگیرشدگان این زندان می‌بینید. به روایت این دیوار چهار هزار نفر در این محل زندانی و شکنجه شدند. دو اتومبیل لیموزین در حیاط موزه مشاهده می‌کنید که یکی متعلق به ارتشبد حسین فردوست، رییس دفتر ویژه اطلاعات و اتومبیل دیگر متعلق به تیمسار نعمت‌الله نصیری، سومین رییس ساواک است.
سپس با وارد شدن به اتاق افسر نگهبان می‌توانید وارد ساختمان موزه شوید. در این ساختمان سلول‌های انفرادی و شکنجه‌گاه‌های بسیاری با کاربری‌های مختلف وجود دارد. اتاق افسر نگهبان اولین مکانی است که با آن روبرو خواهید شد؛ در این مکان نگهبانان اطلاعات افراد را ثبت می‌کردند و به زندانیان لباس‌های زندان و دمپایی می‌دادند و تمامی وسایل آنها را می‌گرفتند.
گفته می‌شود چشمان زندانیان را از این مکان به بعد می‌بستند و تنها در سلول‌ها، اتاق‌های شکنجه و حمام و دستشویی باز می‌کردند. اتاق افسر نگهبان اولین جایی بود که زندانیان مورد شکنجه قرار می‌گرفتند، در این اتاق شکنجه‌گران با کفش‌هایی نوک تیز زندانیان را مورد اصابت ضربه‌های بسیار قرار می‌دادند طوریکه به این مکان «اتاق فوتبال» نیز گفته می‌شد.
مکان بعدی محل نگهداری لباس‌های زندانیان است؛ در این مکان لباس‌ها و وسایل شخصی زندانیان داخل کیسه‌هایی ریخته و در کمدهایی قرار داده می‌شد، پس از آن عکاس‌خانه قرار دارد. همه زندانیان باید در این مکان عکس می‌گرفتند تا اطلاعات کامل وارد پرونده‌های شخصی آنها شود.
حال می‌رسیم به سلول‌های عمومی و انفرادی، موزه زندان عبرت دارای ۸۶ سلول عمومی است و گفته می‌شود ظرفیت کلی این زندان ۲۰۰ نفر بوده البته در برخی مواقع تعداد زندانیان به ۸۰۰ نفر هم می‌رسید و زندانیان مجبور بودند به دلیل کمبود جا، به صورت ایستاده بخوابند.
پس از گذر از این فضا به شکنجه‌گاه‌ها می‌رسیم؛ موزه زندان عبرت شکنجه‌گاه‌های بسیاری را به نمایش گذاشته است. گفته می‌شود ۷۴ نوع شکنجه در آنها رخ می‌داد و بسیاری از آنها ابداعات مامورین ساواک بود. دکتر حسینی، آرش، رسولی و تهرانی شکنجه‌گران بی‌رحم ساواک بودند.
برخی از روش‌های شکنجه‌ها چنین بود:
سوزاندن لب: در این روش با میله داغ لب‌های زندانی سوزانده می‌شد به طوری که پس از شکنجه زندانی از هوش می‌رفت.
توپ فوتبال: در این روش شکنجه‌گران در حالی که زندانی دست و پا بسته است او را دوره می‌کردند و با نوک کفش به او لگد می‌زدند.
قفس داغ: قفسی با میله‌های آهنی با ابعاد کوچک بود که زندانی به زحمت درون آن جا می‌گرفت. کف قفس صفحه آهنی قرار داشت و وقتی زندانی درون آن جا می‌گرفت به شدت داغ می‌شد به طوری که بدنش می‌سوخت.
تخت شلاق: در این روش دست‌ها و پاهای زندانیان را به بالای تختی فنری زنجیر می‌کردند تا یک یا دو نفر از شکنجه‌گران با کابل به کف پای زندانی بزنند. با اجاقی که زیر تخت بود پشت زندانی را می‌سوزاندند. تخت در موقعیتی قرار داشت که دیگر زندانیان صدای فریادهای زندانی را بشنوند و در دلشان رعب و وحشت ایجاد شود.
زیر هشت یا اتاق تمشیت: در این اتاق که یکی از ترسناک‌ترین شکنجه‌گاه‌های موزه عبرت است. برای اعتراف گرفتن از زندانی با دستگاه برق و کلاه فلزی به او شک برقی می‌دادند. این اتاق در کنار بند دو زندان قرار داشت و به صورتی ساخته شده بود که دیگر زندانیان صدای ناله‌های زندانی را می‌شنیدند.
کشیدن ناخن، شکستن دندان، فرو کردن سوزن به زیر ناخن‌ها، توهین و تهدید زندانی از دیگر شکنجه‌هایی بود که در این زندان انجام می‌شد.
این زندان دارای فضاهای دیگر مانند اتاق پانسمان است؛ در آن زندانیانی که به شدت آسیب دیده بودند مداوا می‌شدند. همچنین این زندان اتاقی داشت که محل ملاقات زندانیان با خانواده‌هایشان بود. موزه عبرت یک آمفی‌تئاتر دارد و در آن می‌توانید مستندهایی که با حضور زندانیان سابق این زندان ساخته شده را تماشا کنید.
بخشی از موزه به نام بند مشاهیر نامگذاری شده است. در درون سلول‌های زندان مجسمه بسیاری از چهره‌های سرشناس انقلابی را مشاهده کنید که در این زندان حبس بودند. همچنین چند اتاق موزه به نامه‌ها، اسباب و وسایل شخصی برخی زندانی‌ها اختصاص داده شده و شرح حال برخی از آنها بر روی دیوار‌های موزه مستندسازی شده است.
اتاق رییس کمیته مشترک ضد خرابکاری و مجسمه‌ای از پرویز ثابتی را می‌توانید به عنوان یکی از آخرین بخش‌های این موزه ببینید.
از فضاهای شکنجه و انواع آنها که بگذریم، به محوطه حیاط این موزه می‌رسیم. در حیاط موزه یک حوض قرار دارد و در کنار آن حمام‌هایی برای زندانیان در نظر گرفته شده است. البته در این مکان هم شکنجه‌های مختلفی بر روی زندانیان صورت می‌گرفت.
در بخش پایانی موزه و در هنگام خروج از حیاط می‌توانید ماشین‌های بنز و پژویی را ببینید که زمانی اتومیبل‌های ساواک برای دستگیری مخالفان بوده است.
آشنایی با تاریخ موزه عبرت
نخستین زندان تهران به شیوه زندان‌های امروزی، زندان قصر بود. بعد از آن پهلوی اول در ادامه پروژه‌های ساخت و ساز خود تصمیم گرفت تا با همراهی مهندسان آلمانی زندانی مدرن و پیشرفته در تهران تاسیس کند. در سال ۱۳۱۱ کار احداث ساختمان آغاز و در سال ۱۳۱۶ به اتمام رسید. در ابتدا این زندان با نام «توقیفگاه» شناخته می‌شد؛ بعد از آن «زندان موقت شهربانی» و پس از آن نخستین زندان اختصاصی زنان شد.
با این حال، مهمترین کاربری آن در دوران پهلوی دوم شکل گرفت. وقتی گروه گروه به مبارزان سیاسی مخالف حکومت شاه افزوده شد؛ رژیم پهلوی با مشکلات زیادی برای سرکوب مخالفان خود دست و پنجه نرم کرد. رژیم پهلوی خود را در یک شرایط نا‌به‌سامان می‌دید؛ به همین علت ساواک، شهربانی، ضد اطلاعات ارتش و ژاندارمری، به سرکوب مخالفان و معترضان رژیم پرداختند.
بسیاری از مخالفان پس از دستگیری به این زندان منتقل شده تا بازجویی، حبس و شکنجه شوند. اداره سوم ساواک به ریاست «پرویز ثابتی» مهمترین رکن سازمان ساواک بود و زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری یکی از ادارات کل سوم به حساب می‌آمد و به عنوان واحد اطلاعاتی، امنیتی و اجرایی فعالیت‌های انقلابی مخالفان رژیم پهلوی را زیر نظر داشت و مسئول حفظ امنیت در داخل کشور بود.
این کمیته زمانی تشکیل شد که فعالیت‌های انقلابی مخالفان به اوج خود رسید. نیروهای مختلف عملیاتی هر کدام از یکدیگر مستقل عمل می‌کردند؛ به همین دلیل با مشکل مدیریتی و عدم هماهنگی در سازمان‌دهی جهت سرکوب مخالفان مواجه شدند. برای رفع این مشکلات تصمیم گرفته شد تا کمیته ساواک و کمیته شهربانی با یکدیگر ادغام شود.
در ۴ بهمن سال ۱۳۵۰ کمیته مشترک ضد خرابکاری با هدف تمرکز بر فعالیت‌های خرابکاری و براندازی در ایران تشکیل شد و مدیریت آن به شهربانی واگذار شد. اما رییس سازمان ساواک در سال ۱۳۵۲ طی نامه‌ای به دربار درخواست کرد تا ریاست کمیته مشترک ضد خرابکاری از میان اعضای ارشد سازمان ساواک انتخاب شود. درخواست ارتشبد نصیری پذیرفته شد و از آن به بعد اداره سوم ساواک ریاست تمام فعالیت‌های کمیته ضد خرابکاری را برعهده گرفت. در نتیجه ساختمان فعلی موزه زندان عبرت، برای شکنجه و زندانی کردن مبارزین انقلابی در نظر گرفته شد.
پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ همه زندانیانی که در این شکنجه‌گاه زندانی بودند آزاد شدند. پس از اینکه انقلاب اسلامی به پیروزی رسید، از این مکان به‌عنوان زندان توحید استفاده می‌شد و تا مدت‌ها یکی از زندان‌های انقلابی بوده و پس از آن تصمیم بر این شد این مکان به یک موزه تبدیل شود. سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی پس از آنکه آسیب‌شناسی‌ها و بازسازی‌های لازم را انجام داد، این مکان را به‌عنوان یک زندان موزه بهبود بخشید.
رهبر انقلاب، آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی، سید محمود طالقانی، محمدعلی رجایی از مهمترین افرادی بودند که در این زندان محبوس بودند.
امکانات موزه عبرت
برای اینکه بازدیدکنندگان و گردشگران بتوانند به‌راحتی از این مکان بازدید کنند، برخی امکانات رفاهی در نظر گرفته‌شده است. در واقع امکان استفاده از سرویس بهداشتی مهیا بوده و یک نمازخانه نیز در ساختمان وجود دارد. بخشی نیز به عنوان فروشگاه محصولات فرهنگی و انقلابی در نظر گرفته‌شده که در آن می‌توانید انواع کتاب‌های خاطرات زندانیان، فیلم‌هایی با موضوعیت دفاع مقدس و انقلاب و همچنین کتاب‌های تاریخی را تهیه نمایید.
نکته جالب توجه در مورد راهنمایان موزه زندان عبرت این است که بسیاری از آنها روزگاری در این مکان شکنجه می‌شدند و اکنون اینجا هستند تا روایت‌گر روزهایی باشند که در این زندان سپری کردند.
همچنین از بازدیدکنندگان پذیرایی‌هایی نیز به عمل می‌آید؛ در طول زمان بازدید با ارائه قسمت انتهایی بلیط خود می‌توانید از امکانات پذیرایی استفاده نمایید.
اسامی برخی از بازداشت‌شدگانی که در زمان جکومت پهلوی در این زندان بودند:
رهبر انقلاب، اکبر هاشمی رفسنجانی، عطاءالله اشرفی اصفهانی، علی شریعتی، محمدعلی رجایی، مهدی عراقی، مرضیه حدیدچی، محمدجواد باهنر، محمد علی‌نژاد سارخانی، عزت شاهی، محمدرضا مهدوی کنی، سید محمد بهشتی، علی شریعتمداری، علی قدوسی، اسدالله لاجوردی، سید محمود طالقانی، حبیب‌الله عسگراولادی، مرتضی لبافی‌نژاد، خسرو گلسرخی، مرتضی لبافی‌نژاد، طاهره سجادی.
صفر قهرمانیان، با ۳۲ سال حبس رکوردار طول مدت اسارت در زندان‌های رژیم پهلوی بود.
کلام آخر
اگرچه موزه عبرت تهران مقصدی نشاط‌بخش برای گردشگران و بازدیدکنندگان نیست؛ اما با بازدید از این مکان تاریخی می‌توانید با اتفاقات بسیاری که در سال‌های گذشته در ایران رخ داده است آشنا شوید و تجربه‌ای جدید از گردشگری خود در تهران به دست آورید.
