راهنمای بازدید از موزه عبرت

موزه عبرت یکی از متفاوت‌ترین و البته مخوف‌ترین جاذبه‌های تهران است که می‌توانید از آن دیدن کنید. موزه عبرت در حقیقت یک شکنجه‌گاه و زندانی قدیمی است که قدمت آن به پیش از انقلاب می‌رسد و در آن مامورین دولت زندانی‌های سیاسی را شکنجه می‌کردند. ساختمان موزه عبرت پیش از انقلاب در اختیار کمیته مشترک ضد خرابکاری (ساواک و شهربانی) بود و امروز تبدیل به یک موزه تماشایی شده است. به محض ورود به این موزه متوجه خواهید شد که وارد فضایی مرموز شده‌اید؛ چراکه نورپردازی‌ها و المان‌های معماری به کار رفته در آن منعکس‌کننده وضعیت و شرایط شکنجه‌گاهی است که زمانی فعالیت‌ها و کارهای غیرانسانی در آن صورت می‌گرفته است.

موزه عبرت نسبت به همه موزه‌های تهران و ایران جو بسیار متفاوتی دارد؛ بنابراین قبل از اینکه برنامه بازدید از آن را بچینید باید با چیزی که در انتظار شما خواهد بود تا حدودی آشنایی داشته باشید. بازدید از این موزه برای افرادی که روحیه حساسی دارند و کودکان پیشنهاد نمی‌شود؛ چرا‌که تمامی صحنه‌های شکنجه و جراحات به تصویر کشیده شده است و ممکن است تاثیر منفی بر روحیه بازدیدکنندگان بگذارد. با این حال موزه عبرت یک مکان تاریخی به‌شمار می‌آید و می‌توان آن را مقصد گردشگری سیاه دانست که می‌توانید در آن با حوادث تلخ و ناگوار تاریخ معاصر آشنا شوید. با بازدید از ماکت‌های ساخته شده و صحنه‌های بازسازی شده می‌توانید اتفاقات سالیان پیش را به صورت واقعی‌ لمس کنید؛ اما برخی از این صحنه‌ها ممکن است حال شما را خراب کند! پس پیشنهاد می‌کنیم از قبل، فکر همه جایش را کرده باشید. در ادامه مقاله با تهرانیکا همراه باشید تا با این زندان مخوف بیشتر آشنا شوید.

در موزه عبرت چه چیزهایی می‌توانیم ببینیم؟

در دل یکی از بخش‌های جذاب مرکز شهر تهران و در میان موزه‌هایی مانند موزه ایران باستان، موزه علوم و فناوری، موزه پست و تلگراف، موزه بانک سپه، موزه ملک و موزه صنعتی، موزه‌ای قرار دارد که بسیار متفاوت از سایر موزه‌های تهران است؛ موزه‌زندان عبرت! در موزه عبرت می‌توانید با سرگذشت مبارزانی سیاسی آشنا شوید که در مخالفت با رژیم پهلوی در این زندان حبس و شکنجه شدند. تمام وقایعی که در این زندان اتفاق افتاده تصویر‌سازی شده‌اند تا گردشگران به درک درستی از شرایط و وضعیت دشوار زندگی زندانیان در این محل داشته باشند. مجسمه‌ها و لباس‌های آلوده به خون، اسناد و مدارک، پلاک‌هایی که نام زندانیان بر روی آنها حک شده، آمفی‌تئاتری که مستند‌هایی از زندگی مبارزینی که در این زندان شکنجه شدند‌ پخش می‌کند و اتومبیل‌های زندان و دیگر اشیاء و وسایل باقی‌مانده از آن روزگار را می‌توانید در زندان‌موزه عبرت تماشا کنید.

موزه بخش‌های مختلفی از روش‌های شکنجه مخالفان سیاسی شاه را به نمایش گذاشته و با بازدید از برخی صحنه‌ها ممکن است حتی باور نکنید که این فضا در گذشته مکانی واقعی بوده است. تمام احساساتی مانند ترس، خشونت، درد، تحقیر و… به خوبی در مجسمه‌های موزه عبرت بازنمایی شده است. موزه عبرت یک زندان‌موزه است و باید توقع فضایی قلعه مانند با اتاق‌های انفرادی شکنجه را از آن داشته باشید. معماری موزه عبرت با دیگر زندان‌ها تفاوت بسیاری دارد و این زندان نیز یکی از عجیب‌ترین معماری‌ها را در بین تمام زندان‌ها دارد. این زندان‌موزه مانند قلعه‌ای پر از مکان‌های مختلف است که هیچکدامشان عادی نیستند.

نکته‌ای که بد نیست در بازدید از موزه عبرت بدانید این است که بسیاری از افراد و راهنمایانی که در طول بازدید شما را راهنمایی می‌کنند و مسیرها را به شما نشان می‌دهند، همان افرادی هستند که روزگاری در این مکان شکنجه می‌شدند و اکنون اینجا هستند تا روایت‌گر روزهایی باشند که در این زندان سپری کرده‌اند.

فضاهای دیدنی موزه عبرت؛ راهنمای طبقات

بعد از عبور از گیت‌های ورودی، راهنمایان موزه عبرت شما را هدایت می‌کنند تا به تماشای موزه بروید. در ابتدای مسیر بازدید روی آجرهای دیوار کنار ساختمان موزه، پلاک‌های زیادی را می‌بینید که به ترتیب حروف الفبا اسامی، شغل و تاریخ دستگیری کسانی که در موزه عبرت زندانی بوده‌اند نوشته شده. به روایت این دیوار چهار هزار نفر در این محل زندانی شدند. دو اتومبیل لیموزین را در حیاط موزه مشاهده می‌کنید که یکی متعلق به ارتشبد حسین فردوست، رییس دفتر ویژه اطلاعات و اتومبیل دیگر متعلق به تیمسار نعمت‌الله نصیری، سومین رییس ساواک بوده است. بعد از آن وارد ساختمان زندان موزه عبرت می‌شوید. بازدید شما از اتاق افسر نگهبان شروع می‌شود. پیش از بازدید از این اتاق، در سالن نمایش یا آمفی تئاتر موزه عبرت می‌توانید فیلم خاطرات و تصاویری از زندانیانی که در این محل شکنجه شدند را ببینید.

اتاق افسر نگهبان موزه عبرت

در اتاق افسر نگهبان موزه عبرت، اطلاعات افراد ثبت می‌شد. بعد از گرفتن تمامی وسایل‌ و تحویل لباس زندان به زندانی، آنها با چشم بسته داخل می‌شدند و تنها در سلول‌ها، اتاق‌های شکنجه، حمام و دستشویی اجازه داشتند که چشم‌بند خود را باز کنند. اتاقی هم در کنار اتاق افسر نگهبانی هست که محل نگهداری لباس‌های زندانیان است. در این مکان لباس‌ها و وسایل شخصی زندانیان داخل کیسه‌هایی ریخته و در کمدهایی قرار داده می‌شد.

عکاسخانه موزه عبرت

در ادامه مسیر خود به عکاسخانه موزه عبرت می‌رسید. در اینجا همه زندانیان باید عکس می‌گرفتند تا اطلاعات کاملی همراه با عکس وارد پرونده‌های شخصی آن‌ها شود.

سلول‌ها و اتاق شکنجه موزه عبرت

موزه زندان عبرت دارای ظرفیت کلی ۲۵۰ نفر بود. در بخش سلول‌های انفرادی موزه، مجسمه شخصیت‌های برجسته انقلاب اسلامی ایران بازسازی شده. در بند عمومی زندان هم تعدادی زندانی در کنار هم محبوس می‌شدند. پس از گذر و تماشای این فضاها می‌رسیم به شکنجه‌گاه‌های موزه زندان عبرت؛ در این بخش علاوه بر بازسازی صحنه‌های شکنجه، بسیاری از ابزار و ادوات شکنجه نیز نمایش داده شده. گفته می‌شود در این زندان از ۷۴ روش برای شکنجه زندانیان استفاده می‌شده و بسیاری از آن‌ها ابداعات مامورین ساواک بوده است. دکتر حسینی و آرش، رسولی، تهرانی و… شکنجه‌گران ساواک بوده‌اند. برخی از روش‌های شکنجه‌ها رایج در موزه عبرت سوزاندن لب با میله، توپ فوتبال، قفس داغ، تخت شلاق، کشیدن ناخن و مخوف‌ترین آنها اتاق زیر هشت یا اتاق تمشیت بوده. 

زیر هشت یا اتاق تمشیت موزه عبرت

در اتاق تمشیت موزه عبرت با دستگاه برق و کلاه فلزی که بر سر زندانی می‌گذاشتند به او شک برقی می‌دادند تا او را وادار به اعتراف کنند. این اتاق در کنار بند دو زندان قرار داشت و به صورتی ساخته شده بود که دیگر زندانیان صدای ناله‌های زندانی را می‌شنیدند. زندان موزه عبرت دارای فضاهای دیگر مانند اتاق پانسمان است که در آن زندانیانی که به شدت آسیب دیده بودند مداوا می‌‎شدند تا به سلول‌ بازگردند.

بند مشاهیر موزه عبرت

بخشی از موزه عبرت به نام بند مشاهیر نامگذاری شده. در درون سلول‌های زندان مجسمه بسیاری از چهره‌های سرشناس انقلابی را مشاهده کنید که در این زندان حبس بودند. همچنین چند اتاق موزه به نامه‌ها، اسباب و وسایل شخصی برخی زندانی‌ها اختصاص داده شده و شرح حال برخی از آنها بر روی دیوار‌های موزه مستندسازی شده است.

اتاق رییس کمیته مشترک ضد خرابکاری

اتاق رییس کمیته مشترک ضد خرابکاری آخرین مکانی است که در زندان موزه عبرت می‌توانید ببینید. اینجا در واقع اتاق پرویز ثابتی است. مجسمه مومی او در این اتاق ساخته شده. همچنین می‌توانید مقداری اسناد، لباس‌ و عکس را هم در این بخش از موزه عبرت ببینید.

حیاط موزه عبرت؛ بخش پایانی

حیاط موزه یک حوض دارد که در کنار آن حمام‌هایی برای زندانیان در نظر گرفته‌شده. البته در این مکان‌ها هم شکنجه‌های مختلفی بر روی زندانیان صورت می‌گرفته است و همچنین گفته می‌شود که زمان حمام‌کردن زندانیان به نسبت اتهامات آن‌ها طولانی‌تر بوده که در این مکان صورت می‌گرفته است. در بخش پایانی موزه و در هنگام خروج از حیاط می‌توانید ماشین‌های بنز و پژوئی را ببینید که زمانی اتومیبل‌های ساواک برای دستگیری مخالفان بوده است.

نگاهی به معماری موزه عبرت

وقتی وارد کوچه موزه عبرت می‌شوید دو در آهنی سبز رنگ را مشاهده می‌کنید که یکی از آنها راه ورود به موزه است؛ در همان بدو ورود متوجه می‌شوید که با موزه‌ای اسرارآمیز مواجه هستید. این موزه در واقع ساختمانی مدور است و راهروهای پیچیده شما را به اتاق‌های مختلف می‌رساند. ساختار پیچ‌درپیچ و چندلایه‌ی زندان به این علت در طراحی آن صورت گرفته است که زندانیان به هیچ وجه امکان فرار از آن را نداشته باشند و دچار سردرگمی شوند.

یکی از المان‌های استفاده شده که در نگاه اول متوجه آن خواهید شد، قرینه‌سازی فضاهای داخلی ساختمان است. موزه‌زندان عبرت به نحوی ساخته شده است که انعکاس صدای زندانیان و قربانیان به خارج از زندان امکان‌پذیر نبوده و لایه‌های محافظتی بسیاری برای این امر به کار گرفته ‌شده است. فضای کلی زندان به صورت دایره‌ای است که سه طبقه دورادور این فضا قرار گرفته‌اند. ساختمان به قصر یا قلعه شبیه است که دورتادور آن را حیاتی راهرو مانند تشکیل داده است.

امکانات موزه عبرت

سرویس بهداشتی و نمازخانه از جمله‌ی امکانات موزه عبرت هستند. همچنین بخشی به‌عنوان فروشگاه محصولات فرهنگی و انقلابی در نظر گرفته‌شده است که در آن می‌توانید انواع کتاب‌های خاطرات زندانیان، فیلم‌هایی با موضوعیت دفاع مقدس و انقلاب و همچنین کتاب‌های تاریخی را تهیه کنید. همچنین از بازدیدکنندگان پذیرایی‌ نیز به عمل می‌آید؛ زمانی‌که از فضاهای مختلف موزه زندان عبرت بازدید کردید این فرصت را دارید تا با ارائه قسمت انتهایی بلیت خود از امکانات پذیرایی نیز استفاده کنید.

آشنایی با تاریخچه موزه عبرت

نخستین زندان تهران به شیوه زندان‌های امروزی، زندان قصر بود. بعد از آن پهلوی اول در ادامه‌ پروژه‌های ساخت و ساز خود تصمیم گرفت تا با همراهی مهندسان آلمانی زندانی مدرن و پیشرفته در تهران تاسیس کند. ساختمان زندان طی ۳ سال از ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۶ ساخته شد. در ابتدا این زندان با نام «توقیفگاه» شناخته می‌شد؛ بعد از آن «زندان موقت شهربانی» و پس از آن نخستین زندان اختصاصی زنان شد. با این حال، مهم‌ترین کاربری ساختمان موزه عبرت در دوران پهلوی دوم شکل گرفت؛ وقتی به مروز زمان به مبارزان سیاسی مخالف حکومت شاه افزوده شد، رژیم پهلوی با کمک ساواک، شهربانی، ضد اطلاعات ارتش و ژاندارمری به دستگیری معترضان به رژیم پرداختند. بازداشت‌شدگان را پس از دستگیری به همین زندان می‌آوردند تا بازجویی شوند. با تلفیق و ادغام شهربانی و ساواک در ۴ بهمن سال ۱۳۵۰، کمیته مشترک ضد خرابکاری بوجود آمد و ساختمان فعلی موزه زندان عبرت برای شکنجه و زندانی‌کردن مخالفین در نظر گرفته شد.

اسامی برخی از بازداشت‌شدگانی که در زمان حکومت پهلوی در این زندان بودند: رهبر انقلاب آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، عطاءالله اشرفی اصفهانی، علی شریعتی، محمدعلی رجایی، مهدی عراقی، مرضیه حدیدچی، محمدجواد باهنر، محمد علی‌نژاد سارخانی، عزت شاهی، محمدرضا مهدوی کنی، سید محمد بهشتی، علی شریعتمداری، علی قدوسی، اسدالله لاجوردی، سید محمود طالقانی، حبیب‌الله عسگراولادی، مرتضی لبافی‌نژاد، خسرو گلسرخی، مرتضی لبافی‌نژاد و طاهره سجادی. صفر قهرمانیان، با ۳۲ سال حبس رکوردار طول مدت اسارت در زندان‌های رژیم پهلوی بوده است.

حرف آخر

اگرچه موزه عبرت تهران مقصدی نشاط‌بخش برای گردشگران و بازدیدکنندگان نیست، اما با بازدید از این مکان تاریخی می‌توانید با اتفاقات بسیاری که در سال‌های گذشته در ایران رخ ‌داده است آشنا شوید و تجربه‌ای جدید از گردشگری خود در تهران به‌دست آورید. برای آشنایی با دیگر جاذبه‌های گردشگری تهران، صفحه دیدنی‌های وب‌سایت تهرانیکا را ببینید.

آلبوم تصاویر