باغ‌موزه قصر؛ قصری که زندان موزه شد

زندانی که قصر بود و موزه‌ای که زندان بود؛ روایتگر داستان باغ‌موزه قصر است. زندان قصر که در حال حاضر به عنوان موزه فعال است؛ سابقا اولین زندان متمرکز شهر تهران بود و زندانیان مشهوری دوره محکومیت خود را در این زندان گذرانده‌اند.

زمانی در محل فعلی باغ‌موزه قصر، قصری متعلق به فتحعلی‌شاه قاجار وجود داشت. در آن زمان این قصر فاصله زیادی از شهر تهران داشت و در مجاورت جاده تهران به شمیران واقع شده بود. با رشد و توسعه شهر تهران این مکان تبدیل به زندانی در میان پایتخت شد؛ و در نهایت تبدیل به موزه‌ای فرهنگی در قلب پایتخت ایران شده‌است.

زندانی که قصر بود و موزه‌ای که زندان بود؛ روایتگر داستان باغ‌موزه قصر است. زندان قصر که در حال حاضر به عنوان موزه فعال است؛ سابقا اولین زندان متمرکز شهر تهران بود و زندانیان مشهوری دوره محکومیت خود را در این زندان گذرانده‌اند.

زمانی در محل فعلی باغ‌موزه قصر، قصری متعلق به فتحعلی‌شاه قاجار وجود داشت. در آن زمان این قصر فاصله زیادی از شهر تهران داشت و در مجاورت جاده تهران به شمیران واقع شده بود. با رشد و توسعه شهر تهران این مکان تبدیل به زندانی در میان پایتخت شد؛ و در نهایت تبدیل به موزه‌ای فرهنگی در قلب پایتخت ایران شده‌است.

باغ‌موزه قصر در سال ۱۳۹۷ موفق به کسب عنوان موزه برتر سال شد. در این موزه اسناد تاریخی بسیار مهمی از دوران پهلوی اول و دوم موجود است. شما می‌توانید با بازدید از این موزه متفاوت اطلاعات بسیار ارزشمندی را درباره‌ی گذشتگان به دست بیاورید. در ادامه این مقاله، تاریخچه، مکان‌های دیدنی و نحوه بازدید از این بنای پرماجرا توضیح داده شده‌است. با تهرانیکا همراه باشید.

باغ موزه قصر کجاست؟

باغ‌موزه قصر در منطقه ۷، در درون طرح آلودگی هوا و در آدرس انتهای خیابان مطهری، بعد از تقاطع شریعتی، میدان پلیس قرار دارد.

دسترسی به باغ موزه قصر با مترو

ایستگاه قدوسیِ خط ۳ مترو، ۱۵ دقیقه پیاده‌روی با باغ‌موزه قصر فاصله دارد.

در باغ موزه زندان قصر چه چیزهایی می‌بینیم؟

• زندان قصر نخستین زندان متمرکز شهر تهران است.
• مشاهیر زیادی در این زندان محبوس بوده‌اند. با مراجعه به باغ‌موزه قصر می‌توانید با زندگی و وضعیت آنها در زندان آشنا شوید.
• زندان قصر راوی بخش‌های مهمی از تاریخ ایران است. با کمک اسناد و مدارک موزه زندان قصر می‌توانید با وضعیت سیاسی ایران پیش از انقلاب آشنا شوید.
• کافه رستوران‌های باغ‌موزه قصر مکان مناسبی برای گردهمایی‌های دوستانه است.
• کوشک باغ موزه قصر از دیدنی‌ترین و قدیمی‌ترین بناهای تهران قدیم است.
• در محوطه باغ‌موزه قصر نخستین هواپیما در ایران از روی زمین به پرواز درآمد. نمونه‌ای از این هواپیما را می‌توانید در باغ‌موزه قصر تماشا کنید.
• کافه موزه لقانته و موزه اتومبیل‌های کافه لقانته در جوار موزه زندان قصر قرار دارد.
• باغ‌موزه قصر علاوه بر موزه‌ تماشایی، محیط مناسبی برای گردش و تفریح است. فضای باغ محیط مناسبی برای فعالیت‌های ورزشی مانند دوچرخه‌سواری، اسکیت و پیاده‌روی است.

در ادامه این مقاله، تاریخچه، مکان‌های دیدنی و نحوه بازدید از بنای پرماجرای باغ‌موزه قصر توضیح داده شده‌است. با تهرانیکا همراه باشید.

آشنایی با باغ‌موزه قصر

باغ‌موزه قصر در سال ۱۳۹۷ موفق به کسب عنوان موزه برتر سال شد. در این موزه اسناد تاریخی بسیار مهمی از دوران پهلوی اول و دوم موجود است. شما می‌توانید با بازدید از این موزه متفاوت، اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره‌ی گذشتگان به دست آورید. در این بخش قسمت‌های مختلف مجموعه را معرفی می‌کنیم.

موزه مارکف باغ موزه قصر

موزه مارکف باغ‌موزه قصر همان فاز اول زندان قصر است که به دست نیکلای مارکف معمار شهیر گرجی‌تبار ساخته شد. موزه مارکف بزرگ‌ترین بخش باغ‌موزه قصر محسوب می‌شود. در موزه مارکف بخش‌های متنوعی مانند مرکز اسناد، کتاب‌فروشی، نمایشگاه تصاویر و اشیاء تاریخی، سالن اجتماعات و زورخانه قابل بازدید هستند. مهندسان میراث فرهنگی به زیبایی توانسته‌اند سلول‌های مخوف و کهنه زندان قصر را تبدیل به مکانی فرهنگی کنند.

موزه سیاسی باغ موزه قصر

موزه سیاسی باغ‌موزه قصر با وسعتی در حدود ۵۰۰۰ مترمربع دارای کتابخانه، حسینیه، موزه اسناد سیاسی و تاریخی، مرکز مطالعات و سلول‌های متعدد زندان است. در این موزه اسنادی مهم و تاریخی‌ از زندانیان مشهور زندان قصر موجود است. همچنین علت زندانی شدن آن‌ها و سیاست‌های مدیریتی زندان قصر به صورت مکتوب در موزه سیاسی قابل بازدید است.

بازدید از موزه سیاسی باغ‌موزه قصر به توسط اسناد تاریخی، اطلاعات مفیدی را در رابطه با گذشتگان در اختیار می‌گذارد. رز‌م‌آرا نخست وزیر ایران در دهه ۳۰ شمسی، پیشنهاد ساخت زندان سیاسی را مطرح کرد. به همین دلیل زندان سیاسی در ضلع شمال شرقی زندان مارکف ساخته شد. افرادی مانند احمد شاملو و مهدی اخوان ثالث از نمونه افراد مشهوری هستند که زمانی در این زندان، زندانی بودند.

باغ ايرانی باغ موزه قصر

باغ ایرانی باغ‌موزه قصر به فضای سرسبز و وسیع اطراف باغ‌موزه قصر گفته می‌شود. این باغ با مساحت ۵۰۰۰ مترمربع درختانی مانند چنار، توت، انگور، سروناز و زرشک زیتونی را در خود جای داده‌است. در ضلع شرقی باغ ایرانی درختان سر به فلک کشیده سرو رشد کرده‌است که عمر بعضی از آن‌ها به دوره پهلوی می‌رسد. بازدید از باغ ایرانی و سروستان کاملا رایگان بوده و ورودی بابت آن دریافت نمی‌گردد.

عمارت کلاه فرنگی باغ‌موزه قصر

حدود ‍۱۵۰ سال پیش به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار عمارتی در نزدیکی قصر قاجار ساخته شد. این عمارت همراه با ساختمان‌های اطراف آن در میان باغ بزرگی واقع شده بود و همین امر باعث شد تا این مکان مناسب برگزاری انواع مجالس دربار باشد. عمارت کلاه فرنگی یکی از مهم‌ترین تفرجگاه‌های شاه بود. بعد از به سلطنت رسیدن پهلوی اول، کل محوطه کلاه‌فرنگی تبدیل به پادگان نظامی شد.

نظامی بودن منطقه‌ای که عمارت کلاه‌فرنگی در آن بود؛ باعث شد تا امکان مرمت و تعمیر ساختمان‌های عمارت وجود نداشته باشد؛ به همین دلیل رفته‌رفته بر اثر مرور زمان بیشتر ساختمان‌های عمارت کلاه‌فرنگی از بین رفت و در حال حاضر تنها کاخ اصلی عمارت در مجموعه باغ‌موزه قصر قابل بازدید است. عمارت کلاه فرنگی در سال ۱۳۴۶ در لیست آثار ملی ایران ثبت شد.

شکم‌گردی باغ‌موزه قصر

کافه‌موزه لقانطه

کافه لُقانطه یکی از نخستین کافه‌های تهران به سبک کافه‌های پاریسی بود که در سال ۱۲۸۵ خورشیدی توسط غلامحسین‌خان لقانطه در خیابان باب همایون تاسیس شد. کافه‌ای که امروزه اثری از آثار آن باقی نمانده و به تاریخ پیوسته است؛ حالا پس از گذشت حدود ۱۲۰ سال، کافه‌موزه‌ای در تهران با همان نام تاسیس شده که سعی در زنده کردن فضای نوستالژیک دارد.

اگر اهل تاریخ و فضاهای نوستالژیک هستید قطعا کافه موزه لقانطه، کافه رستورانی مناسب برای شماست. همه چیز در این کافه بوی نوستالژی می‌دهد؛ از منوی غذا تا دکوراسیون و لباس کارمندان همه به سبک و سیاق قدیمی هستند. موزه‌ای کوچک با فضایی کاملا متفاوت نسبت به کافه رستوران‌های دیگر تهران که شما را به حال و هوای رستوران‌های یکصد سال پیش می‌برد. در جلوی درب ورودی این کافه رستوران مجموعه از ماشین‌های قدیمی و جذاب وجود دارد که شما را به یاد تهران قدیم می‌اندازد. کافه رستوران لقانطه در محوطه باغ‌موزه واقع شده‌است.

کافه گالری معمار

کافه گالری معمار واقع در ضلع شرقی موزه مارکوف یکی دیگر از کافه رستوران‌های باغ‌موزه قصر است. دکوراسیون شیک و فضای هنری این کافه حسی خوب به آن بخشیده و شما می‌توانید لحظات دلنشینی را در محیط کافه گالری معمار تجربه کنید.

تاریخچه باغ‌موزه قصر

باغ‌موزه قصر در دوران قاجار، پهلوی و پس از انقلاب اسلامی کاربری‌های متفاوتی داشته است. در این بخش توضیحاتی درباره این سه دوران ارائه می‌دهیم.

قصر قاجار

تاریخچه ساخت قصر قاجار به سال ۱۱۷۷ خورشیدی (حدود ۲۳۰ سال پیش) مصادف با دومین سال سلطنت فتحعلی‌شاه بر می‌گردد. در آن سال، دقیقا در مکانی که امروزه باغ‌موزه قصر واقع شده‌است؛ قصری متشکل از استخر و حوض‌های مملو از آب، اندرونی و کلاه فرنگی ساخته شد.

با توجه به توضیحاتی که اوژن فلاندن خاورشناس، معمار و سیاستمدار فرانسوی در کتابش نوشته است این قصر آینه‌کاری شده؛ دارای آمفی‌تئاتر بود و به نام قصر قاجار شناخته می‌شد. فلاندن می‌نویسد: «فتحعلی‌شاه قصری جهت تابستانش برپا نموده‌است که نامش قصر قجر یا تخت قجر میباشد. سطح این قصر بزرگ و قابل توصیف است. باغاتی برای آمفی‌تئاتر و چندین طبقه مهتابی دارد که با پله‌های متعددند و قصر را از پارک جدا می‌سازند. منازل قصر قجر آیینه و نقاشی‌ها دارند».

در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار، این قصر تغییر کاربری داد و از مکانی برای خوشگذرانی شاه تبدیل به مکانی برای اردوی سالیانه قوای نظامی شد. بعد از آن در زمان سلطنت مظفرالدین‌شاه، قصر قاجار به ژاندارمری که یکی از نهادهای انتظامی و نظامی ایران بود تحویل داده‌شد. در زمان ریاست کلنل کاساکوفسکی عمارت قزاقخانه واقع در میدان مشق با هدف اسکان دادن نیروهای قزاق ساخته شد با این حال قصر قاجار برای اقامت نیروهای قزاق هنوز هم در اختیار بریگاد قزاق بود.

زیبایی و نوع معماری خاص قصر قاجار، توسط گردشگران خارجی که آن زمان به ایران سفر کرده بودند؛ بسیار مورد تحسین قرار گرفته بود. اما زیبایی این قصر چندان دوامی نیاورد؛ ۵۰ سال بعد در زمان سلطنت رضاشاه این قصر زیبا به کلی ویران شد تا به جای آن نخستین زندان در ایران تاسیس شود.

پرواز اولین هواپیما در ایران

پرواز اولین هواپیما در ایران از محوطه قصر قاجار انجام گرفته‌است. ماجرا از این قرار است که تقریبا ده سال پس از پرواز نخستین هواپیما در جهان، نوبت به پرواز در کشور ما رسید. خلبانی لهستانی به نام کوزمینسکی قطعات یک هواپیمای بلریو ۱۱ را با کشتی به ایران آورد تا بر فراز تهران پرواز کند.

پروازی که برای او بسیار پرمخاطره شد به این دلیل که تهران در آن روزگار فرودگاهی نداشت تا کوزمینسکی بتواند بر روی باند آن فرود بیاید. او به ناچار هواپیما را در میدان مشق بر زمین نشاند. هواپیما که آسیب دیده بود به محوطه قصر قاجار برده شد تا در آنجا نگهداری و تعمیر شود. بعد از آماده سازی مجدد هواپیما کوزمینسکی توانست در محوطه قصر قاجار هواپیما را به پرواز دراورد. هم اکنون نمونه‌ای از این هواپیمای برلیو ۱۱ را می‌تواند در محوطه باغ‌موزه قصر مشاهده کنید.

زندان قصر

زمانی‌که سوئدی‌ها وظیفه اداره شهربانی تهران را بر عهده داشتند؛ در مکانی که امروزه قسمتی از وزارت امور خارجه در میدان توپخانه است؛ ساختمان اداره‌ی شهربانی، به انضمام زندان نظمیه را ساختند. ساختمان شهربانی دارای چند اتاق کوچک و یک زیرزمین بود؛ که از زیرزمین آن به عنوان زندان استفاده می‌شد.

در زمان سلطنت پهلوی اول، ایران در کنوانسیون‌های بین‌المللی عضو شد. با توجه به استانداردهای کنوانسیون، زندان کوچک نظمیه دیگر مورد تایید نبود؛ به همین دلیل باید زندانی مطابق با استانداردهای بین‌الملل ساخته می‌شد.

کار طراحی و ساخت فاز اول این زندان را نیکلای مارکوف گرجی‌تبار انجام داد. در ۱۱ آذر ماه سال ۱۳۰۸ خورشیدی، ساخت زندان قصر با ظرفیت ۸۰۰ نفر زندانی به پایان رسید و به طور رسمی اولین زندان متمرکز شهر تهران به دست پهلوی اول افتتاح شد.

به دلیل ساخته شدن زندان جدید بر روی محلی که زمانی قصر قاجار واقع شده بود؛ این زندان به نام زندان قصر نامگذاری شد. به مرور زمان و با افزایش تعداد زندانیان، فضای زندان قصر گسترش یافت. فضای داخلی زندان قصر شامل یک بند اصلی مشترک، سه بند بزرگ و پنج بند کوچک می‌شد.

از سال ۱۳۰۸ که اولین فاز زندان قصر افتتاح شد تا سال ۱۳۴۰ که زندان اوین ساخته شد؛ زندان قصر به همراه زندان نظمیه تنها زندان‌های رسمی پایتخت بودند. در طول سال‌ها زندان قصر توسعه یافت و قسمت‌های زیادی به آن اضافه شد. کار ساخت زندان اوین هم در سال ۱۳۵۰ تمام شد و حین ۱۰ سالی که زندان اوین در حال ساخت بود باز هم زندان قصر کاربری داشت. بعد از انقلاب اسلامی زندان قصر به زندانیان غیر سیاسی اختصاص داده شد. سرانجام زندان قصر در سال ۱۳۸۳ تعطیل شد.

باغ‌موزه قصر

بعد از تعطیلی زندان قصر، شهرداری بخش‌هایی از این زندان، مانند قسمت زندان زنان سیاسی را تخریب کرد. حین تخریب زندان قصر، کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب درخواست دادند تا زندان قصر به عنوان آثار ملی ایران ثبت شود. در نهایت با درخواست آن‌ها موافقت شد و زندان قصر در سازمان میراث فرهنگی به عنوان آثار ملی به ثبت رسید. همین امر باعث شد تا از تخریب مابقی بنا جلوگیری شود. در نهایت زندان قصر در ۱۴ آبان ماه سال ۱۳۹۱ شمسی به عنوان باغ‌موزه قصر افتتاح گردید.

زندانیان زندان قصر

همانطور که گفته شد زندان قصر برای سال‌های زیادی تنها زندان شهر تهران بود و اشخاص زیادی اعم از مشهور و غیر مشهور در این زندان محبوس بوده‌اند. به همین دلیل داستان سرگذشت زندانیان زندان قصر می‌تواند بسیار عجیب باشد و همین امر بازدید از باغ‌موزه قصر را جالب کرده‌است.

قوام‌السلطنه، عبدالحسین تیمورتاش، محمد فرخی یزدی، سید جعفر پیشه‌وری، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، علیمردان‌خان بختیاری، سردار اسعد بختیاری، بزرگ علوی و تقی ارانی همراه با اعضاء گروه پنجاه و سه نفر و خلافکارانی مانند سید مهدی بلیغ معروف به آرسن لوپن و اصغر قاتل دوران زندانی خود را در این زندان گذراندند.

زندان قصر داستان فرارهای مشهوری نیز دارد. فرار سیدفرهادِ نامی در زمان رضاشاه، فرار اشرف دهقان در زمان محمدرضاشاه و از همه مهم‌تر فرار تعداد زیادی از زندانیان عادی و سیاسی در روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ که به دلیل هرج و مرج ناشی از انقلاب صورت گرفت. در ادامه سرگذشت چند تن از زندانیان مهم زندان قصر را شرح می‌دهیم.

پزشک احمدی دستور داشت تا با تزریق استرکنین تیمورتاش را به قتل برساند اما به دلیل اینکه بعد از تزریق دارو تیمورتاش هنوز هشیار بود با قرار دادن بالش و پتو روی صورت او، وی را به قتل رساند.

جسد تیمورتاش بدون تشریفات در امامزاده عبدالله شهرری دفن شد. اما با روی کار آمدن پهلوی دوم مقبره‌ای برای او ساخته شد. در این زمان دادگاه اعاده حیثیتی برای تیمورتاش برگذار شد و عاملین قتل‌اش محکوم و مجازات شدند. در واقع دلیل بدبینی رضاشاه به تیمورتاش قدرت زیادی بود که او داشت؛ همین امر باعث دسیسه چینی بر علیه او و در نهایت کشته شدنش شد.

باید این دور اگر عالی و گردون باشد
گنگ و کور و کر و سرگشته چو گردون باشد

در محیطی که پسند همه دیوانه‌گری است
عاقل آن است که در کسوت مجنون باشد

خسرو کشور ما تا بود این شیرین‌کار
لاله‌سان دیده مردم همه گلگون باشد

عذر تقصیر همی‌خواهد و گوید مأمور
کاین جنایت حسب‌الامر همایون باشد

هرکه زین پیش جوان مرد و چنین روز ندید
باید از مرگ به جان شاکر و ممنون باشد

نقطه مرکز آینده ما دانی کیست
آنکه امروز از این دایره بیرون باشد

کاوه در جامعه کارگری بار نیافت
به گناهی که طرفدار فریدون باشد

لایق شاه بود قصر نه هر زندانی
حاکم جامعه گر ملت و قانون باشد

فرخی از کرم شاه شده قصرنشین
به تو این منزل نو فرخ و میمون باشد

گروه ۵۳ نفر

گروه موسوم به ۵۳ نفر از زندانیان سیاسی بودند که در دوران رضاشاه بازداشت و در زندان قصر زندانی شدند. این گروه متاثر از اندیشه‌های سوسیال دموکراسی، کمونیسم-انترناسیونالیسم، سوسیالیسم ملی‌گرایانه بودند که دستگیر و زندانی شدند. تقی ارانی، بزرگ علوی، انور خامه‌ای، خلیل ملکی، ایرج اسکندری، رضا روستا و احسان طبری از مشهورترین اعضای گروه۵۳ نفر بودند.

معماری زندان قصر

معماری باغ‌موزه قصر به شکل دایره است. این باغ‌موزه با وسعتی در حدود ۶۹۰۰۰ مترمربع از قسمت‌های: باغ ایرانی، برج‌های دیده‌بانی، موزه مارکوف، موزه سیاسی، سالن فرخی یزدی، نیایشگاه، زورخانه و عمارت کلاه فرنگی تشکیل شده است. به طور کلی زندان قصر دارای ۳ طبقه است که بالکن‌هایش به جای پنجره با نرده محافظت شده‌است. به همین دلیل هوای داخل سلول‌های زندان در تابستان بسیار گرم و در زمستان بسیار سرد بود. در محوطه اصلی باغ‌موزه و رو به روی ساختمان موزه قصر یک حوض همراه با آبنما وجود دارد.

همچنین در زیر بنای زندان قصر چشمه آب خنکی وجود داشت و زندانیان بعد از ورود به زندان به آنجا می‌رفتند و کتک می‌خوردند؛ سپس از آب خنک چشمه می‌نوشیدند و به بندهایشان منتقل می‌شدند به همین دلیل اصطلاح آب خنک خوردن به معنای زندان رفتن به وجود آمد و رواج یافت.

معماری قصر قاجار

همانطور که گفته شد محل فعلی باغ‌موزه قصر بر روی محل قدیمی قصر قاجار بنا شده‌است. این قصر که در نزدیکی جاده شمیران قدیم واقع در خیابان دکتر شریعتی و خیابان بهشتی فعلی بالای تپه بلندی ساخته شده بود؛ هیچ پنجره رو به بیرونی نداشت. از طرفی با چهار برج مراقبت از چهار طرف قصر محافظت می‌شد. همین امر سبب می‌شد تا این قصر بیشتر شبیه به قلعه نظامی باشد تا قصر پادشاهی. از طرفی دیگر، دور تا دور قصر با باغ‌های سرسبز پوشانده شده بود. این باغ‌ها توسط استخرها و نهرهای آب از هم جدا می‌شدند. معماری قصر قاجار توسط آینه کاری‌، اکلیل کاری، گچکاری و نقاشی‌های حماسی از زندگی تیمورلنگ و چنگیز مغول تحسین برانگیز بود.

سخن آخر

زندان قصر نخستین زندان متمرکز در ایران است که امروز فضای آن به موزه تغییر کاربری داده‌است. این باغ‌موزه یکی از جاذبه‌های گردشگری جالب تهران است که حتما باید آن‌را تماشا کنید. در باغ‌موزه قصر هم می‌توانید تاریخ ببینید و هم گردش و تفریح کنید. باغ‌موزه قصر محیطی را فراهم کرده تا شما بتوانید با تاریخ سیاسی ۱۰۰ سال اخیر آشنا شوید. این موزه روایتگر داستان‌هایی از زندانیانی است که در زندان قصر محبوس بوده‌اند. امیدواریم بازدید از باغ‌موزه زندان قصر می‌توانید روزی خاطره‌انگیزی را برای شما فراهم کند.

آلبوم تصاویر

سوالات متداول