آشنایی کامل با خانه ظهیرالاسلام در تهران

خانه ظهیرالاسلام یکی از بناهای تاریخی به‌جا‌مانده از دوره قاجار است که مانند بیشتر آثار آن دوره دارای معماری بی‌نظیر و مخصوص آن زمان است؛ اما معروفیت خانه ظهیرالاسلام تنها به این دلیل نیست. این خانه در طول تاریخ فراز و نشیب‌های زیادی را از سرگذارنده و درحالیکه بخش زیادی از آن تخریب شده بود، ناگهان در فهرست آثار ملی قرار گرفته و بازسازی و مرمت آن آغاز شد. در این مطلب در مورد این خانه و اتفاقاتی که از سرگذارنده صحبت خواهیم کرد. برای آشنایی با این خانه تاریخی در ادامه با تهرانیکا همراه باشید.

خانه ظهیرالاسلام چه تاریخچه‌ای دارد؟

اختلاف نظرهای زیادی در مورد تاریخچه خانه ظهیرالاسلام وجود دارد اما تمامی کارشناسان در مورد این موضوع اتفاق نظر دارند که این خانه، یکی از نمونه‌های بی‌نظیر معماری دوره قاجار بوده است و تقریبا تمام زیبایی‌های معماری آن دوره برای ساخت این بنا به کار رفته است. تلفیق معماری اروپایی و ایرانی که در خانه‌های سلطنتی و عمارت‌های شاهی دوران قاجار بسیار به چشم می‌خورد، در ساخت این خانه هم به کار رفته و این نشان از معماری خاص آن دارد.

اما اختلاف نظر اصلی بر سر مالکیت این خانه است. بعضی از افراد این خانه را منسوب به یکی از دامادهای ناصرالدین شاه، سید زین‌العابدین امام جمعه می‌دانند. ایشان پسر ابوالقاسم امام جمعه و ملقب به ظهیرالاسلام بودند و همین مسئله باعث نامگذاری ملک مسکونی ایشان به نام ظهیرالاسلام شده است. البته بعضی افراد ادعا دارند که این خانه، ملک مسکونی محمدولی‌خان سپهسالار تنکابنی هم بوده است و بعضی دیگر معتقدند که مالکیت این خانه در اختیار سلطان محمدمیرزا سیف‌الدوله بوده و تنها به ظهیرالاسلام امانت داده شده است. با این‌حال بیشتر کارشناسان این خانه را منسوب به ظهیرالاسلام می‌دانند و در ثبت ملی این خانه، در سال ۹۶ هم با همین نام تایید شده است.

مالکیت خانه ظهیرالاسلام در حال حاضر در اختیار کیست؟

بعد از فراز و نشیب‌های بسیار در مورد مالکیت این خانه متروک، در نهایت در سال ۱۳۹۵ مالکیت این ملک قاجاری به سازمان تامین اجتماعی داده شده است. البته کاربری خاصی برای این ساختمان از آن زمان تعریف نشده است و نه این سازمان به عنوان یکی از ادارات خود آن را مورد استفاده قرار داده و نه تلاشی برای تبدیل آن به موزه و… شده است. البته خبرها حاکی از آن است که در سالهای اخیر، سازمان میراث فرهنگی برای تبدیل این بنا به یک بنای فرهنگی مانند موزه و امکان بازدید از آن تلاش زیادی داشته است و پیش‌بینی می‌شود که خانه تاریخی ظهیرالاسلام به زودی به عنوان یکی از مکان‌های فرهنگی تهران قابل استفاده برای عموم باشد.

در حال حاضر، علی‌رغم علاقه زیاد مردم تهران به این بنا و درخواست‌های متعدد برای امکان بازدید، این ملک تعطیل بوده و امکان بازدید از آن وجود ندارد. مگر در شرایط خاص که به طور موقت و کوتاه‌مدت اجازه این کار برای متقاضیان صادر می‌شود که بیشتر برای خبرنگاران و عکاس‌ها بوده است.

معماری کلی خانه ظهیرالاسلام به چه صورت است؟

این بنای ۲۲۰ متری در زمینی به مساحت ۲۲۰۰ متر ساخته شده است و شامل یک زیرزمین که بخشی از آن را آب انبار تشکیل داده، طبقه همکف و طبقه بالای همکف است. ساختمان اصلی این خانه مربع شکل است و ویژگی ظاهری خاص آن سقف کلاه فرنگی شکل است. در واقع اگر از بیرون به سقف بنای قدیمی این خانه نگاه شود، سقف به شکل کلاه فرنگی دیده می‌شود؛ این ویژگی باعث می‌شود که نور در بخش مرکزی سقف جمع شده و روشنایی فضای داخلی ساختمان دوچندان شود.

مانند تمام خانه‌های آن دوره، خانه ظهیرالاسلام هم دارای در و پنجره‌های ارسی شکلی در قسمت‌های مختلف ساختمان است که بخشی از آن‌ها در ورودی خانه، با طرح‌های اسلیمی قرار دارند. همچنین در بالای در ورودی نقش سر دو شیر نیز وجود دارد که زیبایی ورودی را افزایش می‌دهد.

چیزی که از معماری این خانه پیش از مرمت مشخص است، بازسازی آن در همان دوران قدیم و اضافه شدن برخی جزئیات به بنای اصلی ساختمان است. مثلا در یکی از قسمت‌های دیوار جنوبی بیرونی ناودانی وجود دارد که طرح و معماری آن کاملا متفاوت با دیگر ناودان‌های خانه است. به عبارت دیگر خانه ظهیرالاسلام در چند دوره بعد از اولین ساخت نوسازی و مرمت شده و در هر مرمت بخشی جدید به آن اضافه شده تا در نهایت به بنای امروزی تبدیل شود.

مرمت و بازسازی خانه ظهیرالاسلام با چه شرایطی انجام شد؟

خانه ظهیرالاسلام زیبا یکی از نمادهای دوره قاجار و معماری خاص آن زمان است اما متاسفانه تا سال‌ها به آن توجهی نمی‌شد و به حال خود رها شده بود. در مدت رهاسازی این خانه آسیب‌های زیادی به بنای داخلی و بیرونی آن وارد شد که بخشی از آن‌ها منشا طبیعی و بخشی از آن‌ها منشا انسانی داشتند.

آسیب‌های وارده به این خانه

• منشا طبیعی: آسیب‌دیدگی‌های خانه تاریخی ظهیرالاسلام باد و باران و رطوبت بیش از حد در بعضی نقاط این خانه بوده است.
• منشا انسانی: آتش‌سوزی‌ در بخش جنوب شرقی عمارت موجب شد که قسمت‌های زیادی از طبقه همکف و اول ریزش کند.

در طی این اتفاقات قسمت‌های زیادی از فضای داخلی خانه نابود شد و در حالیکه از بیرون این خانه پابرجا و نسبتا سالم به نظر می‌رسید، تنها دارای دیوارها و بخشی از سقف بود که خرابی‌های داخلی آن را می‌پوشاند.

آغاز مرمت و بازسازی

خطرات این میزان خرابی برای ساختمان‌ها و معابر اطراف و پیگیری مردم شهر تهران، برای مرمت و زیباسازی این خانه ظهیرالاسلام و بهره‌برداری مجدد آن موجب شد که در سال ۱۳۹۶ و بعد از اینکه خانه ظهیرالاسلام در فهرست آثار ملی ثبت شد، پروژه مرمت و بازسازی آن آغاز شود. البته که پروژه مرمت هم به سادگی پیش نرفته و در طول سال‌هایی که از مرمت این خانه گذشته بارها گروه‌هایی برای مرمت و بازسازی آن ایده داده وارد کار شده‌اند.

در مورد این خانه قدیمی هدف اصلی، صرفا مرمت و بازسازی است و تلاشی برای تخریب و نوسازی آن نمی‌شود. در واقع در صورتی که بخشی از خانه مانند گچبری‌ها، قرنیز دیوارها و… سالم مانده باشد صرفا بازسازی شده و در صورتی که امکان تخریب و ساخت مجدد با همان ظاهر باشد این کار انجام می‌شود.

یکی از اهدافی که در مرمت این خانه برای آن تلاش می‌شود، امکان تشخیص بخش‌های مرمت شده از بخش‌های نوسازی شده توسط مخاطبین است که با حفظ اصالت معماری توسط کارشناسان و مسئولین پروژه بازسازی امکان‌پذیر می‌باشد. در نهایت این پروژه در سال ۱۴۰۰ به اتمام رسید و در حالیکه هنوز بخش‌هایی از فضای داخلی آن نیاز به تعمیرات دارند، نمای بیرونی آن مجددا موجب زیبایی‌بخشی به خیابان هدایت شده است.

کلام آخر

خانه تاریخی ظهیرالاسلام بنایی تاریخی و یادگار معماری دوره قاجار است که علی‌رغم بی‌توجهی نسبت به آن، هنوز هم بیشتر بخش‌های آن نشان‌دهنده زیبایی آن دوران هستند. بازسازی این خانه بعد از مدت طولانی بی‌توجهی و رها شدن به حال خود، سرانجام در سال ۱۳۹۷ آغاز و در سال ۱۴۰۰ به پایان رسید اما هنوز مجوز بازدید عمومی آن دریافت نشده، با این‌حال بازدید از نمای بیرونی آن هم خالی از لطف نیست. برای آشنایی با دیگر اماکن تاریخی شهر تهران، صفحه اماکن تاریخی وب‌سایت تهرانیکا را ببینید.

آلبوم تصاویر