راهنمای بازدید از موزه جواهرات ملی

موزه جواهرات ملی مجموعه‌‌ای از گنجینه‌‌های تاریخی و منحصربه‌فرد تاریخ ایران است که در حال حاضر در اختیار بانک مرکزی ایران قرار دارد. جواهرات نفیس این موزه مجموعه جواهراتی است که در طول چند صد سال جمع‌آوری شده‌اند و نشان‌دهنده هنر، فرهنگ و تاریخ ایران هستند. این گنجینه در دنیا بی‌همتاست و ارزش واقعی آن‌ غیر قابل برآورد است. حتی ارزش تقریبی این مجموعه نیز تاکنون برآورد نشده است. جواهراتی که آنقدر برای سرزمینمان گران‌بها هستند که گاهی در داستان‌‌های تاریخی و بعضا در افسانه‌‌ها از آنها نام برده شده‌ است. جواهرات ملی هم‌اکنون در زیرزمین بانک مرکزی ایران نگهداری می‌شوند. این موزه پس از چند سال تعطیلی بازگشایی شده است.

معرفی موزه جواهرات ملی

آثار موزه جواهرات ملی در سی و هفت دسته مجزا دسته‌بندی شده‌اند. تمامی آثار موزه در محفظه‌هایی که گنجینه خوانده می‌شوند قرار دارند. از دسته‌بندی‌‌های مهم می‌توان به تاج‌ها و نیمتاج‌ها، زیورآلات، شمشیر و خنجرها و… اشاره کرد. از جواهرات مهم و معروف این موزه می‌توانیم به دریای نور، تخت طاووس، تاج کیانی، تاج پهلوی، کره جواهرنشان، تاج فرح پهلوی، نیمتاج نورالعین و تخت نادری اشاره کنیم. در ادامه به معرفی مشهورترین جواهرات موزه جواهرات ملی می‌پردازیم.

الماس دریای نور

الماس دریای نور با رنگ صورتی و وزن ۱۸۲ قیراطی (۴.۳۶ گرم) ارزشمندترین جواهری است که در موزه جواهرات نگهداری می‌شود. الماس دریای نور همان الماس اساطیری است که طبق افسانه‌ها مزین‌کننده دسته شمشیر پادشاه توران یعنی «افراسیاب» بوده و طی جنگی با رستم که در نهایت به شکست تورانیان منجر می‌شود، رستم این الماس را به عنوان غنیمت از آن خود می‌کند. بعدها با حمله تیمور لنگ این الماس در مالکیت محمدشاه، پادشاه هند قرار می‌گیرد. در مستندات تاریخی اولین جایی که در مورد الماس دریای نور جزئیاتی ذکر شده، مربوط به لشگرکشی نادرشاه به هند می‌شود. این الماس منحصربه‌فرد در طول تاریخ ماجراجویی‌های بسیاری داشته و طبق گفته‌ها در حدود هزار سال پیش از هند استخراج شده است. الماس دریای نور از دو طرف صیقلی است و یک طرف آن عبارت «سلطان صاحبقران فتحعلی‌شاه قاجار ۱۲۴۴» حک شده است.

تاج کیانی

تاج کیانی موزه جواهرات ملی هر نگاهی را به خود خیره می‌کند. این تاج در سال ۱۲۱۲ ق به دستور فتحعلی‌شاه ساخته شد. بعد از برکناری سلسله ساسانیان، شاهان ایران فقط از تاج‌های به شکل جقه استفاده می‌کردند. تاج کیانی که تاجی جواهرنشان است اولین تاج بعد از دوران حکومت ساسانیان بود که به این شکل ساخته شد. تاج کیانی به جواهراتی مانند الماس، زمرد، مروارید و یاقوت مزین شده‌است.

تخت طاووس

تخت طاووس موزه جواهرات ملی در گذشته به نام «تخت خورشید» شناخته می‌شد. بعد از ازدواج فتحعلی‌شاه با «طاووس‌خانم تاج‌الدوله» در سال ۱۲۶۶ ق، نام این تخت به تخت طاووس تغییر پیدا کرد. تخت طاووس تا ۱۷ شهریورماه ۱۳۶۰ در کاخ گلستان نگهداری می‌شد.

این تخت جواهرنشان تختی چوبی است که طلاکاری شده و مزین به جواهرات سلطنتی است. تخت طاووس در سال ۱۱۸۰ شمسی به دستور فتحعلی‌شاه قاجار توسط جواهرسازان اصفهانی ساخته شد. این تخت تحت نظر «نظام‌الدوله محمدحسین خان صدر اصفهانی» (نایب‌الحکومه اصفهان) ساخته شد. تخت طاووس گنجینه‌ای مجلل از انواع جواهرات است که فتحعلی‌شاه قاجار در زمان دیدار با وزیران، سفیران و مردم (در تالار گلستان قدیم) به روی آن می‌نشست و با استفاده از آن عظمت شاهی خود را نشان می‌داد.

تخت نادری

تخت نادری موزه جواهرات ملی به دستور فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. از تخت نادری تنها زمانی که شاه عزم سفر می‌کرد استفاده می‌شد. این تخت برای آخرین بار در مراسم تاج‌گذاری پهلوی دوم استفاده شد. این تخت میناکاری شده مزین به ۲۲ هزار جواهر قیمتی است. همچنین این تخت یک پشت‌انداز دارد که روی آن ترنج‌های جواهرنشان دیده می‌شود. پهلوی دوم در سال ۱۳۴۶ بر روی تخت نادری تاج‌گذاری کرد.

تاج پهلوی

تاج پهلوی به دستور پهلوی اول با الهام از تاج‌های شاهان دوره‌ی ساسانیان با استفاده از طلا، نقره و مخمل قرمز ساخته شد.  تاج پهلوی مزین به جواهراتی مانند الماس، یاقوت و زمرد با وزنی در حدود دو کیلو و هشتاد گرم می‌شود. تاج پهلوی تحت نظر «سراج‌الدین جواهری» ساخته شده است و در میانه آن با استفاده از الماس‌های سفید و یک الماس زرد رنگ طرحی به شکل خورشید دیده می‌شود. در مرکز خورشید از الماس زرد رنگ ۶۰ قیراطی استفاده شده است و برای پرتوهای سفید رنگ اطراف خورشید، از الماس‌های کوچک‌تر به رنگ سفید استفاده شده.

تاج فرح پهلوی

تاج فرح پهلوی موزه جواهرات ملی به دستور پهلوی دوم برای ملکه ایران ساخته شد. کار ساخت تاج فرح به شرکت جواهرسازی فرانسوی به نام «ون‌کلیف آرپلز» واگذار شد. تیم این شرکتِ جواهرسازی طی ۶ ماه این تاج را در ایران ساخت. این تاج را ملکه ایران در مراسم تاج‌گذاری بر سرگذاشت. تاج فرح پهلوی وزنی در حدود دو کیلوگرم دارد.

گردنبند تاج‌گذاری

گردنبند تاج‌گذاری موزه جواهرات ملی گردنبند جواهرنشانی است که فرح پهلوی در مراسم تاج‌گذاری‌ آن را به گردن داشت. کار ساخت این گردنبند زیبا و زمردنشان هم مانند تاج او، توسط شرکت جواهرسازی ون کلیف آرپلز فرانسه انجام گرفت. این گردنبد از لحاظ طراحی همخوانی زیادی با تاج فرح پهلوی دارد.

نیمتاج نورالعین

نیمتاج نورالعین موزه جواهرات در سال ۱۳۳۸ در مراسم ازدواج پهلوی اول و فرح دیبا روی سر فرح پهلوی گذاشته شد. دلیل شهرت نیمتاج نورالعین، الماس صورتی رنگی است که در میانه آن می‌درخشد و طبق گفته‌ها این الماس و الماس دریای نور در واقع یک الماس واحد بوده‌اند و بعدها تراش‌خورده از یکدیگر جدا می‌شوند. قاب نیمتاج از جنس پلاتین ساخته شده است و روی آن به غیر از الماس صورتی رنگ نورالعین، الماس‌های زرد رنگ و سفید رنگی نیز قرار داده شده. نیمتاج نورالعین را جواهرساز آمریکایی‌تباری به نام «هری وینستون» ساخته است.

تاج ماه

تاج ماه موزه جواهرات ملی همراه با الماس دریای نور و الماس نورالعین مهم‌ترین الماس‌های موزه جواهرات هستند. این الماس سفید رنگ بعد از قتل آقامحمدخان قاجار به یغما رفت. بعدها طی جنگی، فتحعلی‌شاه قاجار آن را پس گرفت. الماس تاج ماه بادامی شکل و سفید رنگ است و ۱۱۲ قیراط وزن دارد. در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه این الماس گران‌بها در میان بازوبندی نصب شد و شاه آن را به بازوی چپ خود می‌بست. بعدها از الماس تاج ماه به منظور تزئین کلاه و لباس استفاده می‌شد.

جقه نادری

جقه نادری موزه جواهرات ملی متعلق به قرن ۱۲ هجری است. در میانه این جقه یک زمرد گنبدی‌شکل با سطح برآمده قرار دارد. این قطعه جواهر در دوره‌ی افشاریان زینت‌دهنده کلاه پادشاهان بوده است. در ساخت جقه نادری از الماس و زمرد به شکلی هنرمندانه استفاده شده. این شکل از جواهرات در دوران حکومت ساسانیان بسیار محبوب بوده، به شکلی که پادشاهان و حاکمان اگر از تاج استفاده نمی‌کردند با استفاده از جقه‌های جواهر نشان عنوان خود را نشان می‌دادند.

لعل سامری

لعل سامری موزه جواهرات بزرگ‌ترین لعل دنیا است. این لعل که ۵۰۰ قیراط وزن دارد از جواهرات نادری به شمار می‌رود. نادرشاه افشار همراه با این لعل، یک لعل کوچک‌تر ۲۷۰ قیراطی را نیز، پس از لشگرکشی به هند، با خود به ایران آورد.

کمربند زرین

کمربند زرین موزه جواهرات ملی یک کمربند زربافتِ جواهرنشان است که به دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شد. برای ساخت این کمربند نیز از جواهرات خزانه سلطنتی استفاده شده است. ناصرالدین‌شاه کمربند زرین را در مراسم و مجالس متعدی استفاده می‌کرد. در میان این کمربند خاص یک زمرد ۱۷۶ قیراطی دیده می‌شود. ترکیب رنگ این زمرد سبز رنگ در کنار بافتِ طلایی‌رنگ بند کمربند، جلوه آنرا چندین برابر کرده است. در اطراف زمرد میانی ۶۰ قطعه الماس به کار رفته و در اطراف ۶۰ قطعه الماس ۱۴۵ قطعه الماس فلامک نیز تعبیه شده‌است. این طراحی ویژه باعث درخشش خیره‌کننده این کمربند ۱۱۹ سانتی‌متری شده است.

کره جواهرنشان

کره جواهرنشان موزه جواهرات ملی در دوران حکومت ناصرالدین‌شاه به نام کره مبارکه جواهرنشان شناخته می‌شد. این کره زمین با طلا و جواهرات نفیس و گرانبها در سال ۱۲۵۳ ش ساخته شد. قطر کره جواهرنشان ۶۶ سانتی‌متری است و پایه‌هایی از جنس طلا دارد. ۳۴ کیلوگرم طلا در این کره استفاده شده و وزن جواهرات آن ۳۶۵۶ گرم است.

سپر نادری

سپر نادری موزه جواهرات ملی متعلق به نادرشاه افشار بوده است. این سپر با قطر ۴۶ سانتی‌متر در جنگ‌های متعددی در دستان قدرتمند نادرشاه افشار قرار می‌گرفت. ساده بودن این سپر، نشان دهنده کاربرد جنگی از آن بوده است. بعدها این سپر به دستور فتحعلی‌شاه به شکلی سلطنتی جواهرکاری شد. برای تزئین سپر نادری از الماس، زمرد و یاقوت استفاده شده است. در مرکز آن نیز یاقوت سرخِ نادری با وزن ۲۲۵ قیراط تعبیه شده است.

کلاه عباس میرزا

کلاه عباس‌میرزای موزه جواهرات ملی، کلاه مخملی قرمز رنگ و جواهرنشان است. این کلاه متعلق به عباس‌میرزا فرزند فتحعلی‌شاه قاجار بوده است. عباس‌میرزا جانشین فتحعلی‌شاه بود اما زودتر از فتحعلی‌شاه درگذشت. بنابراین این کلاه باید به نحوی سلطنتی و به شکلی که در خور استفاده ولیعهد باشد ساخته می‌شد. به همین دلیل در بالای کلاه یه زمرد بزرگ قرار دارد و در سر تا سر کلاه نیز نقوش مروارید نشان دیده می‌شود.

پیش‌کلاه کیانی

قدمت پیش کلاه کیانی موزه جواهرات مانند بیشتر آثاری که توضیح دادیم به زمان فتحعلی‌شاه قاجار برمی‌گردد. فتحعلی‌شاه علاقه زیادی به طلا و جواهرات داشت. این پیش‌کلاه نیز یکی از اشیا مورد علاقه وی بوده که سند آن نقاشی‌های زیادی است که فتحعلی‌شاه در آن‌ها از پیش‌کلاه کیانی استفاده کرده است. این پیش‌کلاه مزین به جواهراتی مانند الماس، لعل و یاقوت سرخ است که روی قطعه‌ای از طلا نصب شده‌اند. ۴ قطعه زمرد میان آن نیز باعث تضمین زیبایی بصری آن شده است.

گردنبند الماس و زمرد

گردنبند الماس و زمرد موزه جواهرات برعکس بیشتر جواهرات این موزه که پایه‌ای از طلای خالص دارند، بر پایه‌ای از نقره قرار گرفته و خود گردنبند با سنگ‌های الماس و زمرد تزئین شده است. بزرگ‌ترین زمرد این گردنبند که در پایینی‌ترین قسمت گردنبند آویزان است ۱۰ قیراط وزن دارد. سرتاسر گردنبند از الماس و زمرد پوشیده شده است و در اطراف همه‌ی زمردها قابی الماس‌نشان دیده می‌شود. گفته می‌شود که این گردنبند هدیه نفیس فتحعلی‌شاه قاجار به یکی از دختران محبوب اش قمرالسلطنه بوده است.

ردای فرح دیبا

ردای فرح دیبای موزه جواهرات مانند تاج و گردنبند ‌اش در روز تاج‌گذاری سال ۱۳۴۶ بر تن وی بود. طراح این ردا برند بسیار مشهور دیور فرانسه است. روی ردا با جواهراتی مانند الماس، زمرد و یاقوت به شکل خیره کننده‌ای تزئین شده است و همه‌ی دوخت‌های اطراف آن طلادوزی شده.

شمشیرهای موزه جواهرات ملی

مجموعه شمشیرهای موزه جواهرات در واقع شامل سلاح‌های سردی می‌شود که همگی آن‌ها آراسته به جواهرات گرانبها هستند. در گذشته استفاده از جواهرات برای تزئین و ارزش بخشیدن به سلاح‌های سرد بسیار مرسوم بوده. هر شمشیر جواهرنشان، نشان می‌داد که متعلق به شخصی از خانواده سلطنتی است. بیشتر این سلاح‌های جواهرنشان تنها در مجالس شاهی و درباری آن هم به صورت نمادین استفاده می‌شد.

شمشیر فتحعلی شاه قاجار

شمشیر فتحعلی‌شاه موزه جواهرات ملی مشهورترین شمشیر این موزه است. در بیشتر تصاویری که از فتحعلی‌شاه نقاشی‌شده این شمشیر در دست او دیده می‌شود. در نگاه اول بعد از جواهراتی که روی دسته شمشیر چیده شده‌اند، خط و خش‌های زیادی که روی آن نقش بسته است توجه را جلب می‌کند. دلیل وجود این خط و خش‌ها استفاده زیاد فتحعلی‌شاه از این شمشیر بوده. او به دلیل علاقه وافری که به شمشیر جواهرنشان خود داشت آن را همه جا حمل می‌کرد. این شمشیر از فولاد ساخته شده و شیوه ساخت بدنه آن طبق نظر کارشناسان به زمان ایران باستان برمی‌گردد. روی شمشیر نام فتحعلی‌شاه و تاریخ ۱۲۱۳ هجری قمری حک شده‌‌‌است. روی غلاف و دسته شمشیر فتحعلی‌شاه قاجار سنگ‌های قیمتی مانند زمرد، الماس و یاقوت می‌درخشد.

شمشیر دسته عاج

از شاهکارهای هنری ایرانیان، شمشیری پوشیده از فیروزه است که فیروزه‌ها یکدست با مهارتی بسیار به کار رفته‌اند. طول این شمشیر، ۹۷ سانتیمتر است و کلاهک دسته آن، مرصع به یاقوت و الماس است. تیغه این شمشیر، هر چند فاقد شناسنامه است، اما از پولاد آبدیده نوع اعلاست که از رایج‌ترین نوع تیغه‌ها در آن زمان بوده است. امکان دارد که این شمشیر در سده ۱۷ میلادی در شمال شرق ایران ساخته شده باشد. دسته شمشیر که از عاج است به احتمال بسیار در زمان پرداختن تیغه ساخته شده است. جنس غلاف از زر است. تمامی سنگ‌های سرخ کوچکی که بر روی شمشیر به کار رفته، یاقوت هستند. *

شمشیر سلطنتی یا شمشیر شاهی ‏

شمشیر سلطنتی موزه جواهرات ملی با نام شمشیر شاهی نیز شناخته می‌شود. این شمشیر ‏متعلق به ناصرالدین‌شاه است که گمان می‌رود توسط وزیر اعظم او، «امین‌السلطان» به او تقدیم شده باشد. شمشیر شاهی در مراسم تاج‌گذاری محمدرضا پهلوی هم استفاده شد. تفاوت این شمشیر با شمشیرهای دیگر این است که دارای سه ضامن به شکل خمیده است. روی هر کدام از آن‌ها تصویر یک مار نقش بسته و روی سر آن‌ها الماس به کار رفته. به طور کلی روی این شمشیر یک متری ۳۰۰ سنگ قیمتی دیده می‌شود.

شمشیر جهانگشای نادری

شمشیر نادرشاه موزه جواهرات ملی شمشیری یک متری است. این شمشیر از شمشیرهای قدیمی موزه جواهرات ملی است. شمشیر نادرشاه جنگ‌های زیادی را همراه نادرشاه بوده که معروف‌ترین آن لشگرکشی به هند است. شمشیر سلطنتی نادرشاه مزین به ۸۵۰ عدد الماس است که وزن بزرگ‌ترین الماس به کار رفته روی آن ۲۰ قیراط است. همچنین جواهرات دیگری مانند زمرد، لعل و یاقوتی که روی آن کار شده است نشان دهنده سلطنتی بودن این شمشیر شاهی است. نادرشاه از این شمشیر به شکل جواهرنشان استفاده نمی‌کرده؛ این شمشیر در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار تبدیل به شمشیری جواهرنشان شد.

همچنین آثار قیمتی دیگری مانند کوزه و قلیان‌های جواهر نشان، انفیه‌دان، شنل‌ و کلاه‌های پهلوی، اسفنددان، نشان‌ها و مدال‌های آراسته به جواهر در این موزه قابل بازدید است.

تاریخچه جواهرات موزه جواهرات ملی

پیشینه این میراث ارزشمند به دوران صفویه بازمی‌گردد؛ در دوران افشاریه، بخشی قابل توجهی از جواهرات سلطنتی را نادرشاه با خود از هند آورد، و بسیاری از آنها، در دوران قاجارها و پهلوی به مجموعه جواهرات افزوده شدند. این جواهرات پیش از انقلاب به نام جواهرات سلطنتی شناخته می‌شدند. در ادامه سرگذشت این جواهرات در دوران مختلف تاریخی را بیان می‌کنیم.

جواهرات ملی در دوران صفویان

قدمت گوهرهای موزه جواهرات ملی به زمان حکومت شاهان صفوی برمی‌گردد. شاهان صفوی جواهرات گران‌بهایی را از کشورهای مختلف خریداری کردند و بعد از انتقال آن‌ها به اصفهان که پایتخت آن زمان ایران بود، از آن‌ها یک مجموعه گنج بسیار ارزشمند بوجود آوردند. متاسفانه بیشتر جواهراتی که در دوران صفویه جمع‌آوری شد، بعد از حمله محمود افغان به ایران به دست افغانان غارت شد و بسیاری از آنها به بیرون از ایران منتقل شدند. دو هفته پس از تصرف اصفهان بدست محمود افغان، شاه‌تهماسب دوم صفوی به همراه  نادرقلی‌خان (نادرشاه آینده) وارد اصفهان شدند و باقی‌مانده این گنجینه با ارزش را از افغان‌ها بازپس گرفتند.

جواهرات موزه ملی در دوران افشاریان

نادر در ۱۸ اسفند سال ۱۱۱۴ شمسی پادشاه ایران شد. او پس از رسیدن به قدرت نامه‌هایی به محمدشاه، پادشاه هند نوشت و خواستار پس گرفتن جواهراتی شد که توسط افغان‌ها از ایران خارج شده بود. اما نادر جواب دلخواه خود را از هندی‌ها دریافت نکرد. او چهار سال پس از رسیدن به سلطنت به هند لشگر کشید و با پیروزی بر هند جواهرات زیادی به خزانه ایران افزوده شد. این جواهرات در دوران افشاریان فقط برای مدت کوتاهی در یک خزانه به صورت یک مجموعه در کنار هم جمع بودند. بعد از آن، هر کدام از آنها یا غارت و یا توسط نادرشاه به رسم ارمغان به دیگران اهدا شدند. پس از کشته شدن نادر، خزانه جواهرات توسط یکی از سرداران سپاه او به نام «احمدبيک افغان ابدالی» غارت شد و جواهر بی‌نظیری مانند «کوه نور» برای همیشه از مرزهای ایران خارج شد. از زمان افشاریان تا به امروز باقی مانده خزانه ایران حفظ شده است.

جواهرات موزه ملی در دوران قاجاریان

با به سلطنت رسیدن آقامحمدخان قاجار جواهرات سلطنتی به دست او افتاد. بعضی از جواهرات در دوران قاجاریه برای زینت‌دادن به گنجینه‌هایی مانند تاج کیانی، کره جواهرنشان، تخت طاووس یا تخت خورشيد و تخت نادری استفاده شدند، و مجموع جواهرات در کاخ گلستان مورد محافظت و نگهداری قرار گرفتند. بخشی از این جواهرات تا مدت‌ها در تالار گلستان قدیم، اتاق موزه عمارت خروجی، تالار برلیان و تالار سلام یا اتاق موزه کاخ گلستان نگهداری می‌شد.

جواهرات موزه ملی دوران پهلوی

جواهرات موزه جواهرات ملی در دوران پهلوی اول در زیرزمین کاخ مرمر نگهداری می‌شدند. در زمان حکومت پهلوی اول چندین کارشناسان فرانسوی که در زمینه جواهرشناسی فعال بودند به ایران آمدند. آن‌ها ضمن صورت‌برداری از جواهرات، هر کدام را به صورت جداگانه و تخصصی کارشناسی کردند. بعد از آن در سال ۱۳۳۴ خزانه جواهرات سلطنتی ساخته شد و در نهایت با تکمیل و تاسیس ساختمان بانک مرکزی ایران، مجموعه جواهرات سلطنتی به آن‌جا منتقل شد. پس از این انتقال همه مجموعه به عنوان پشتوانه اسکناس کشور مورد محافظت و نگهداری قرار گرفت. در حال حاضر خزانه جدیدی برای بانک مرکزی در اراضی عباس آباد در دست ساخت است، که بعد از تکمیل آن، خزانه و جواهرات ملی به آنجا منتقل می‌شود.

سخن آخر

جواهرات ملی ایران از ارزشمند‌ترین دارایی‌های کشورمان است که امروز در زیرزمین بانک ملی نگهداری می‌شوند. ما در این مقاله این موزه دیدنی را همراه با اشیاء آن به شما معرفی کردیم. برای آشنایی با دیگر موزه‌های شهر تهران، صفحه دیدنی‌های وبسایت تهرانیکا را ببینید.

آلبوم تصاویر