کنیسه عزرا یعقوب نیایشگاهی مقدس در دل تهران قدیم

تهران به دلیل رازهای فراوانی که در دل خود دارد شهر جالبی است؛ کوچه‌ و خیابان‌های آن پر از حرف ناگفته و کمتر شنیده شده است. می‌توانیم یک روز از خانه خارج شویم و قدم در دل محله‌هایی سرشار از داستان‌های جذاب و جالب بگذاریم که شاید در نگاه اول هیچکدامشان به چشممان نیایند. کوچه‌های باریک و عمیق که مملو از تاریخند و برخی از آنها غریب‌اند و به دست فراموشی سپرده شدند. در این مقاله به معرفی یکی از عمارت‌های مذهبی‌تاریخی محله عودلاجان می‌پردازیم؛ با تهرانیکا همراه باشید.

بازدید از کنیسه عزار یعقوب

بازدید از کنیسه عزرا یعقوب امکان‌پذیر نیست و شما تنها می‌توانید همراه با تورهای گردشگری و یا با داشتن مجوز‌های لازم از انجمن کلیمیان ایران از آن بازدید کنید.

تاریخچه کنیسه عزرا یعقوب، نیایشگاهی به قدمت صد و سی سال

بدون هیچ تردیدی محله‌ی عودلاجان به دلیل قدمت و تاریخ‌اش یکی از دیدنی‌ترین محلات تهران است که کارشناسان عمرش را تا ۴۰۰ سال تخمین می‌زنند. عودلاجان نقش مهمی در گسترش شهر تهران از زمان شاه‌تهماسب صفوی دارد. در زمانی که ساختمان‌های بی قواره در دل شهر تهران سر به فلک می‌کشند، کوچه پس‌کوچه‌های عودلاجان مملو از تاریخ و شگفتی است. شاید بد نباشد گاهی قدمی در کوچه‌های خاطره‌انگیز تهران بزنیم تا با تاریخ و فرهنگ مردمان قدیم شهر تهران بیشتر آشنا شویم. شاید در دل یکی از کوچه‌های آن به مکانی مواجه شویم که باشکوه، فاخر و اصیل است.

کنیسه‌ عزرا یعقوب یکی از این شگفتی‌ها در محله‌ی عودلاجان است. نیایشگاهی با قدمت ۱۳۰ سال در یکی از کوچه‌های باریک که ساخت آن به اواخر دوران ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردد. در زمان قاجاریه کلیمیان در بخشی از محله‌ی تاریخی عودلاجان سکونت داشتند که به آن سرچال می‌گویند.

عزرا یعقوب یکی از کلیمیان متمول ساکن این محله بود که پیش از مرگ در سنین جوانی وصیت کرد تا با مال و اموال‌اش کنیسه‌ای برای کلیمیان آن منطقه بسازند. او یکی از تجار مشهور تهران بود که برای نخستین بار با شهری در اروپا (منچستر) روابط تجاری و بازرگانی برقرار کرد و به ثروت زیادی رسید. همسرش «سپورا» به وصیت او عمل کرد و در سال ۱۲۷۳ خورشیدی کنیسه‌ای به نام همسر متوفی خود تاسیس می‌کند که از همان زمان یکی از مراکز مهم کلیمیان در تهران می‌شود.

گفتنی است که نخستین محل نیایش کلیمیان در محله‌ی عودلاجان کنیسه «حاجی برخوردار» یا «کنیسه بزرگ» بود که قدمتش به زمان فتحعلی‌شاه می‌رسید، اما امروز اثری از آن برجا نمانده است. کنیسه عزرا یعقوب دومین کنیسه این محله و قدیمی‌ترین کنیسه شهر تهران است. سپورا، همسر عزرا یعقوب بر طبق وصیت بخش زیادی از اموال همسرش را صرف امور خیریه کرد که از آن جمله یکی آب انباری بود که آب کلیمیان ساکن در محله‌ی عودلاجان را تامین می‌کرد و دیگری هزینه ساخت بیمارستانی در اورشلیم بود.

ویژگی‌های کنیسه‌ عزرا یعقوب

کنیسه عزرا یعقوب در کوچه‌ای باریک قرار دارد و دسترسی به آن تا حدودی مشکل است. در انتهای کوچه درب آهنی کِرِم‌رنگ کنیسه را که با ستاره‌های هشت‌پر منقوش شده می‌بینید که بالای آن بر روی تابلویی سیاه رنگ نوشته شده: «انجمن کلیمیان تهران، کنیسه عزرا یعقوب» که نشان می‌دهد آدرس را درست آمده‌اید. ورود به کنیسه به دلیل اینکه بازدید عمومی ندارد، چندان کار آسانی نیست. از ظاهر بنا مشخص است که عمری طولانی دارد و از حوادث روزگار ایمن مانده و از لحاظ معماری اثری قابل توجه است.

کنیسه حیاطی نسبتا بزرگ دارد که حوض خالی آبی رنگی در میان آن به چشم می‌خورد؛ درختی کهنسالی سر بر روی حوض خم‌کرده و چند درخت جوان‌تر حیاط را آراسته‌اند. حیاط پوشیده از موزاییک خاکستری رنگ است. علارغم اینکه کنیسه بارها مرمت و بازسازی شده اما ساختمان‌هایش هنوز بوی کهنگی می‌دهند.

 دو کنیسه جدا از هم در حیاط قرار دارند که در مقابل هم با ارتفاع یک متر از سطح زمین ساخته شده‌اند. کنیسه بزرگتر با چندین اتاق در ضلع جنوبی حیاط حدود ۲۰۰ نفر گنجایش دارد و امروز کاربری مسکونی دارد. این ساختمان سقفی بلند با پنجره‌های بزرگ آبی رنگِ مشبک دارد. این بخش از کنیسه‌ به دلیل کوچ یهودیان در دهه ۴۰ خورشیدی به مناطق شمالی شهر تهران و کوچ بسیاری از آنان به خارج از ایران در دهه ۵۰ و ۶۰ تعطیل شده.

در فاصله‌ی میان سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۶ خورشیدی، جمعیت کثیری از مهاجران یهودی ازبکی را که از سمرقند و بخارا به تهران کوچ کرده بودند در کنیسه عزرا یعقوب پناه دادند تا در فرصتی مناسب آنها را به ارض موعود ببرند. همچنین در زمان جنگ جهانی دوم، چندین خانواده‌های مهاجر لهستانی را که از دست ارتش نازی فرار کرده بودند در کنیسه عزرا یعقوب اسکان دادند که از حوادث مهم تاریخی در این کنیسه است.

اتاق‌های کنیسه بزرگتر در سال‌های گذشته محلی برای مصاپزی بود که امروز دیگر اثری از آن نمانده. کنیسه کوچک در ضلع شمالی حیاط برای خانواده‌های کلیمی (حدودا ۱۰ خانواده) ساکن در عودلاجان هنوز هم محل نیایش است؛ با فضایی صمیمی، ساده و بی‌آلایش که در آن جایگاه تورا و شمع منورا به چشم می‌خوردند. اشیا رنگارنگ در این بخش کنیسه جالب توجه هستند. پنجره‎‌های بلند کرم‌رنگ آن با قاب‌های نیم‌دایره رو به حیاط باز می‌شوند. روبروی پنجره‌ها چندین طاقچه‌ی گچی قرار دارد که چندین قاب عکس بر روی آن تاریخ کلیمیان در منطقه عودلاجان را به تصویر کشیده است.

کنیسه عزرا یعقوب قدیمی‌ترین کنیسه شهر تهران است که غریب و تنها مانده. بعد از کوچ بزرگ کلیمیان به خارج از ایران این مکان کمتر کسی را به دورن خود دیده است.

کنیسه به چه معنایی است؟

کَنیسه یا کنشت به محل نیایش و اجتماعات یهودیان گفته می‌شود. بر طبق «هلاخا» (مجموعه قوانین شریعت دین یهود) عبادت و نیایش یهودیان می‌تواند در مکانی که ده یهودی در آن باشند انجام شود. به چنین مکانی کنیسه گفته می‌شود.

سخن آخر

بازدید از اماکن مقدس آدابی ویژه دارد و مهم‌ترین این آداب‌ احترام به باورها و عقاید آنهاست. بهتر است برای بازدید از کنیسه عزرا یعقوب حتما به انجمن کلیمیان مراجعه و کسب اجازه کنید و بدون هماهنگی به کنیسه مراجعه نکنید. برای آشنایی با دیگر اماکن مذهبی شهر تهران، صفحه اماکن مذهبی وب‌سایت تهرانیکا را ببینید.

آلبوم تصاویر