کنیسه حییم، موزه مردم‌شناسی کلیمیان ایران در خیابان سی تیر

به دلیل وجود مسجد، آتشکده، کلیسا و کنیسه، خیابان سی‌تیر را به عنوان خیابان ادیان یا چهارراه ادیان در تهران می‌شناسند. در این مقاله به معرفی یکی از این مراکز، یعنی کنیسه حییم که یکی از مراکز فرهنگی کلیمیان ایران است می‌پردازیم. عبادتگاه یهودیان با بیش از یک قرن تاریخ که امروز به عنوان موزه کلیمیان ایران در تهران فعالیت می‌کند. در ادامه با تهرانیکا همراه باشید.

بازدید از کنیسه حییم

بازدید از کنیسه حییم نیاز به هماهنگی قبلی دارد؛ شما تنها می‌توانید با هماهنگی از طریق تماس تلفنی یا اینستاگرام انجمن کلیمیان ایران و یا در قالب تور‌های گردشگری از این مکان بازدید کنید. شماره تلفن انجمن کلیمیان تهران: ۶۶۷۰۲۵۵۶ و ۶۶۷۰۷۶۱۲. رزرو بازدید از طریق واتساپ شماره ۰۹۳۵۸۰۰۸۴۴.

کنیسه حییم تهران

«کَنیسا» یا در لفظ عامیانه «کنیسه» در عبری مخفف «بِت هَکنِسِت» است و بت همان بیت عربی به معنی خانه است و هکنست نیز را می‌توان تجمع معنی کرد که در مجموع این واژه را می‌توانیم «محل تجمع» معنی کنیم. واژه «حییم» در زبان عبری به معنای «زندگی» یا «زندگان» است. به طوری کلی کنیسه یا کنیسای حییم را می‌توان محل تجمع زندگان یا زندگی معنی کرد.

کنیسه حییم نخستین نیایشگاه کلیمیان در تهران است که در بیرون عودلاجان، محله‌ی اصلی یهودیان تهران ساخته شد و امروز موزه کلیمیان ایران است. وقتی به خیابان سی تیر وارد می‌شوید و به کوچه سیمی قدم می‌گذارید با درب آهنی آبی رنگِ بزرگی مواجه می‌شوید که به خط فارسی روی آن کنیسه حییم نوشته شده‌است. با گذشتن از این درب به حیاط بزرگی می‌رسید پر از درختان قدیمی سر به فلک کشیده و حوض آبی رنگی که در وسط حیاط عمارت توجه شما را به خود جلب می‌کند. وجود حوض، درختان پیر و عمارت کهنه‌ کنیسه، حس و حال خانه‌های قدیمی را تداعی می‌کند.

ساختمان اصلی نزدیک به یک متر بالاتر از سطح زمین ساخته شده و برای رسیدن به آن باید هفت پله را طی کنید. بر روی ورودی سالن به خط عبری نوشته شده: «این دروازه خداوند است؛ عادلان به آن داخل خواهند شد». محل ساخت کنیسه حییم در خیابان سی‌تیر از این جهت قابل بررسی است زیرا خارج از محدوده‌ای احداث شد که کلیمیان تهران در آنجا زندگی می‎‌کردند.

تاریخچه کنیسه حییم

در دوران قاجاریه، محل سکونت کلیمیان تهران در ضلع شرقی محله‌ی عودلاجان قرار داشت و از قسمت جنوبی به سید اسماعیل، از غرب به پامنار و سه راه دانگی، از قسمت شمالی به تکیه‌ی رضاقلی و منطقه‌ی سرپولک و از شرق به امامزاده یحیی و حسینیه سادات حسینی راه پیدا می‌کرد و هیچ خانواده کلیمی به دلیل حفظ امنیت و بنا بر سنت قدیم یهودیان که در کنار یکدیگر می‌زیستند در بیرون از این منطقه که عمدتا مسلمان‌نشین بودند سکونت نمی‌کرد.

بین سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۰ خورشیدی با تغییراتی که پس از انقلاب مشروطیت در سال ۱۲۸۵ در ایران اتفاق افتاد و با بهبود شرایط سیاسی و اجتماعی که برای اقلیت‌های مذهبی در ایران بوجود آمد، دو تن از تجار کلیمی به نام‌های «اسحق صدق» و «اسحق مردخای» (مرادف) به اروپا سفر کردند.

آنها در آنجا با مشاهده‌ی شرایط اجتماعی و فرهنگی، امکانات و آزادی‌هایی که برای یهودیان وجود داشت تصمیم گرفتند تا زمین بزرگی به ابعاد هزار متر را در خیابان قزاقخانه (سی تیر)، یکی از مناطق اعیانی تهران خریداری کنند؛ به این امید که کلیمیان از منطقه عودلاجان به دیگر نقاط تهران مهاجرت کنند. کمی بعد از اقدامات تجار یهودی، کلیمیان جرات به خرج دادند و به محدوده‌ مناطقی در نزدیکی میدان حسن‌آباد، خیابان شیخ‌هادی، خیابان حافظ و پل چوبی نقل مکان کردند.

در سال ۱۲۹۱ زمین کنیسه‌‌ حییم خریداری شد و کنیسه کوچکی به وسعت ۲۸ متر در آن بنا شد که به دلیل رشد جمعیت و مساحت کم خیلی زود تخریب شد تا در سال  ۱۲۹۲ خورشیدی بنای کنیسه حییم کنونی به جای آن ساخته شود. معماری بنا را استاد «عزیز بنایان» بر عهده گرفت. با وجود کنیسه حییم کم‌کم اجتماع کلیمیان در اطراف کوچه و خیابان‎‌های آن تشکیل شد و جامعه‌ی کلیمیان در تهران وسعت بیشتری پیدا کرد. کنیسه دارای آب‌انبار و زیرزمین بزرگی است که از چندین انباری تشکیل شده و در دل خود تاریخ جالب توجهی دارد.

در آغاز جنگ جهانی دوم و با هجوم نیروهای ارتش نازی به شهرهای یهودی اروپا، عده‌ای از مهاجرین لهستانی برای نجات جان خود از کشورشان فرار کردند و به تهران کوچ کردند و در زیرزمین کنیسه حییم ساکن شدند. به دلیل جمعیت زیادی که در این عبادتگاه وجود داشت مهاجرین لهستانی کنیسه کوچکی به نام کنیسه لهستانی‌ها ( اشکنازی/دانیال) در مجاورت با کنیسه حییم ساختند. کنیسه لهستانی‌ها در پایان جنگ جهانی دوم و بعد از خروج مهاجرین لهستانی به یهودیان ایران واگذار شد و تا امروز برجای مانده است هر چند که در موارد معدودی جز برای اجرای مراسم مذهبی از آن استفاده نمی‌شود.

معماری کنیسه حییم

معمار کنیسه حییم عزیز بنایان، تنها معمار یهودی در جمع کلیمیان تهران بود. در تمامی اماکن مذهبی قسمت ورودی به این دلیل که اشخاص از مکانی نامقدس به مکانی مقدس وارد می‌شوند دارای اهمیت فراوانی است. ورودی کنیسه حییم با یک متر ارتفاع از سطح زمین ساخته شده که با قدم‌نهادن بر هفت پله به آن می‌رسید.

 بر طبق اصول کنیسه‌سازی فضای بیرونی کنیسه حییم بسیار ساده و بی‌آلایش است و بیشتر به خانه‌های قدیمی شباهت دارد. در اصول کنیسه سازی اهمیت معماری مبتنی بر درونگرایی و تکیه بر فضاهای داخلی است. محورگرایی و مرکزگرایی از دیگر اصول کنیسه‌سازی است و حتما باید قسمت‌هایی که در مرکز کنیسه وجود دارند طوری طراحی و ساخته شوند تا مورد توجه اشخاص واقع شود و تمام عناصر و اجزا باید به سمت آن گرایش یابند. این قسمت مرکزی، قسمت میشکان است که به دلایل مذهبی اهمیت فراوانی دارد.

محورگرایی در فضای داخلی کنیسه حییم مانند آنچه که در اغلب کنیسه‌های ایران مشاهده می‌کنید از شرق به سمت غرب (به سمت بیت‌المقدس) امتداد می‌یابد؛ یعنی بخشی که هخال یا تورات مقدس در جایگاهی ویژه با پلانی مستطیل شکل قرار دارد.

ارتفاع کنیسه حدودا ۱۲ متر است و سقف آن به شکل هشت‌ضلعی (زنبوره‌ای‌مقرنس) بنا شده که از ویژگی‌های معماری عصر قاجاریه است. در قسمت شمالی، شرقی و جنوبی پنجره‌های بزرگی را می‌بینید که نور کنیسه را تامین می‌کنند. بر روی پنجره قسمت شمالی اتاق‌های کوچکی وجود دارد که جایگاه‌ خانوادگی و افراد سرشناس است که در آنجا به نیایش بپردازند. بخش غربی که مهم‌ترین قسمت کنیسه است جایگاه تورات مقدس که به آن هخال می‌گویند و محراب است که با گچبری‌های زیبا و کتیبه‌هایی به خط عبری و پرده‌ی زرشکی رنگ تزیین شده‌اند. در این قسمت منبر نیز قرار دارد که محل نماز و دعاخوانی روحانی کنیسه است.

لازم به ذکر است که پرده زرشکی را آقای «مراد اربه» نماینده کلیمیان مجلس شورای ملی در سال ۱۳۵۵ به کنیسه هدیه داده است و بر روی آن به خط عبری نوشته شده: «پدر ما، پادشاه اجداد ما، دروازه‌های آسمان را برایمان بگشا تا که تفیلا بخوانیم برای تو».

جایگاه تفیلاخوانی آقایان در قسمت غربی هشتی کنیسه است که با ۱۴۱ صندلی از پوشش چرم در اطراف جایگاه میشکان قرار دارد. این صندلی‌ها به اندازه خود کنیسه قدمت دارند و به مرور زمان تنها پوشش چرمی بر روی آنها کشیده شده‌‌است. قسمت شرقی هشتی در یک نیم طبقه محل تفیلاخوانی خانم‌هاست که به دلیل کاهش جمعیت در حال حاضر از آن استفاده نمی‌شود.

تزئینات داخلی کنیسه بسیار ساده است شامل چندین نماد که به باور کلیمیان ایران مربوط می‌شود و عبارتند از: «هخال» یا گنجه که از مهمترین مکان‌های کنیسه است و در آن اوراق مقدس تورات نگهداری می‌شود؛ نقوش گیاهی مانند خوشه انگور، نقوش هندسی، آیینه‌کاری و گچ‌بری و هفت‌شمع (منورا) نمادی از ۷ روزی که خدواند آسمان و زمین را آفرید (شش روز آسمان و زمین را آفرید و در روز هفتم استراحت کرد).

بافت فرسوده کنیسه دو بار در سال‌های  ۱۳۳۵ توسط فرزند عزیز بنایان آقای «جهانگیر بنایان» و سال ۱۳۶۰ بازسازی شد و در سال ۱۳۸۰ خورشیدی با تلاش انجمن کلیمیان و حمایت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

عزیز بنایان معمار کنیسه حییم

«عزیز بنایان» ملقب به «استاد عزیز معمار»، معمار مشهور ایرانی در سال ۱۲۵۹ خورشیدی در شهر تهران به دنیا آمد. پدرش اسحق علاوه بر معماری در محله‌ی سرچال حمامی داشت. استاد عزیز شغل بنایی را زیر نظر پدرش آموخت و زمانی که به صورت مستقل به این حرفه پرداخت با تلفیق عناصر معماری ایرانی و معماری اروپایی که تازه در ایران رواج یافته بود، صاحب سبک شد.

او با شهرتی که به دست آورده بود بانی انجمن‌های خیریه‌ای برای کلیمیان تهران شد با هدف ایجاد مراکز فرهنگی، مذهبی و آموزشی در تهران. یکی از این مکان‌ها کنیسه فخر دانش بود و بعدها در سال ۱۲۹۲ از طرف جامعه کلیمیان تهران به عنوان تنها معمار کلیمی تهران ماموریت ساخت کنیسه حییم را به عهده گرفت که یکی از معماری‌های مشهور اواخر سده‌ی گذشته تهران است.

استاد عزیز معمار، با ساخت عمارت‌هایی بسیاری با معماری دقیق و محکم، طراحی زیبا که برگرفته از فرهنگ و سنت ایران بودند به شهرت زیادی رسید، تا جایی که در دوران پهلوی اول چندین شرکت خارجی از او برای حضور در پروژه‌های خود دعوت کردند. بسیاری از آثار او امروزه جزو میراث فرهنگی تهران به شمار می‌آیند. ساختمان‌هایی که درضلع شرقی و جنوب غربی میدان حسن‌آباد، ساختمان پستخانه مرکزی، که در ضلع شمال شرقی میدان توپخانه قرار دارد و کافه نادری و ساختمان هتل از یادگارهای ارزشمند استاد عزیز معمار هستند. استاد عزیز معمار در زمستان سال ۱۳۴۶ درگذشت. او هفت فرزند داشتند که یکی از آنها به نام «جهانگیر بنایان» شغل پدر را دنبال کرد.

سخن آخر

ایران از هزاران سال پیش شاهد حضور اقلیت‌های قومی، زبانی، نژادی و مذهبی مختلف و گونه‌گون بوده است که به دلیل همزیستی مسالمت‌آمیز تا امروز دوام و بقا داشته است. برای احترام به چنین فرهنگی در هنگام بازدید از اماکن مقدس باید بدانیم که هر کدام از آنها اصول و شرایط ویژه خود را دارند. مهمترین اصول بازدید از این نوع اماکن احترام به باورها و عقاید آنهاست که در زمان بازدید باید به آن توجه ویژه داشته باشیم. برای آشنایی با دیگر اماکن مذهبی شهر تهران، صفحه اماکن مذهبی وب‌سایت تهرانیکا را بخوانید.

آلبوم تصاویر