معرفی خانه‌موزه اخوان ثالث

خانه‌موزه اخوان ثالث در محله‌ کشاورز تهران و در کوچه خجسته، یکی از کوچه‌های دلباز این محله قرار دارد. علی‌رغم ساخت‌ و سازهای زیادی که در منطقه انجام شده اما محله هنوز بافت سنتی خود را حفظ کرده. بعضی خانه‌های حیاط‌دار با بافت قدیمی که به‌جا مانده از دهه ۴۰ و ۵۰ خورشیدی هستند، حس و حال خوبی به کوچه داده‌اند.

خانه اخوان ثالث یکی از همین خانه‌هاست که در اواسط کوچه قرار دارد با دری طوسی رنگ که بالای آن بر روی تابلوی سیاهی نوشته شده: «خانه موزه مهدی اخوان ثالث». خانه‌ای دو طبقه با ۱۴۰ متر وسعت و دری که همیشه بسته است. کنار زنگ خانه نوشته شده: «برای بازدید از موزه زنگ بزنید». در می‌زنم و اهالی خانه‌موزه در را باز می‌کنند. بازدید از موزه رایگان است. موقعیت خانه شمالی است و در بدو ورود به حیاط کوچک خانه قدم می‌گذارید که سرسبز و با نشاط است. یک باغچه بزرگ و یک باغچه کوچک‌تر فضای حیاط را پر کرده‌اند.

مجسمه‌‌ مهدی اخوان ثالث گوشه حیاط به چشمم می‌خورد، روی صندلی نشسته و پاهایش را روی هم انداخته. تصور می‌کنم که استاد پس از عمری باشکوه حالا در حیاط خانه نشسته و غرق در آرامشی است که می‌توانید همان ابتدای ورود وجودش را در فضای خانه احساس کنید. او را غرق اندیشه و شعر می‌بینم در حالی که به گل‌های باغچه آب می‌دهد.

برای ورود به خانه باید کفش‌های خود را درآورید. اهالی موزه با خوشرویی از شما استقبال و راهنمایی‌تان می‌کنند. ورودی خانه یک راهروی بلندی متصل است و در سمت چپ دو اتاق وجود دارد که اولی پذیرایی و دومی دفتر موزه است و با یک در چوبی از هم جدا شده‌اند. در انتهای راهرو پله‌هایی را مشاهده می‌کنید که می‌توانید از آنجا به طبقه دوم بروید. آشپزخانه زیر پله‌هاست.

روی دیوارها عکس‌ها و صفحه‌ دیجیتالی بزرگی وجود دارد که بیوگرافی مهدی اخوان ثالث بر روی آن درج شده. فضای موزه اخوان ثالث با عکس‌ها و دست خط اخوان که قاب شده‌اند تزئین شده است. اتاق اولی اتاق پذیرایی است که به گفته مدیر موزه در زمان حیات اخوان محل کار او بوده. در همین‌جا او میزبان اساتید زیادی بوده است. شاعران و ادبای برجسته در این اتاق گرد هم جمع می‌شدند تا گفتگو کنند. فضای اتاق کوچک و خودمانی است با پنجره بزرگی که رو به حیات است تا نور اتاق را تامین‌ کند.

تلویزیون، بخاری، میز و صندلی‌های قدیمی، میز ناهارخوری و یک کمد دکوری کوچک در اتاق قرار دارند که لوازم شخصی اخوان ثالث در آن چیده شده است؛ همچنین چندین عکس بزرگ از او به دیوارهای اتاق موزه اخوان ثالث آویزان هستند.
طبقه دوم در زمان حیات اخوان محل سکونت اهل خانه بوده است. فضای دنج، نورگیر و آرام بخشی دارد. کتابخانه و میز کار مهدی اخوان ثالث پس از مرگ او به این قسمت از خانه منتقل شده‌اند. پشت میز کار مجسمه‌ای از مهدی اخوان ثالث اثر «مهدی کیایی» وجود دارد که به سبک هایپررئال ساخته شده و بسیار شبیه استاد است. کتابخانه‌ای بزرگ، طاقچه، گلدان‌ها و قاب عکس‌ها فضای طبقه دوم را آراسته‌اند.

عنوان برخی کتاب‌ها را می‌خوانم. مدیر موزه می‌گوید مهدی اخوان ثالث بیش از هفت هزار کتاب حاشیه‌نویسی شده دارد که اکنون فرزندان اخوان از آنها نگهداری می‌کنند و هنوز به موزه اخوان ثالث منتقل نشده‌اند. به گفته مزدک اخوان ثالث حدود ۲۰۰ جلد کتاب مشابه کتابهای پدرش برای کتاب‌خانه موزه خریداری شده است. با مدیر موزه کمی درباره اخوان و شعر و زندگی او گپ می‌زنم و بعد بیرون می‌زنم. صدای اخوان را می‌شنوم که شعری می‌خواند.
قاصدک هان چه خبر آوردی
وز کجا از که خبر آوردی …

ساختمان موزه اخوان ثالث در دهه چهل ساخته شده و به گفته مدیر موزه، مهدی اخوان ثالث از شهریور سال ۱۳۵۷ تا روز مرگش در سال ۱۳۶۹ در این خانه ساکن بوده است. به خوبی می‌توان حس و حال خانه‌ای که مهدی اخوان ثالث در آن زندگی می‎‌کرده را درک و دریافت کرد.

زندگی مهدی اخوان ثالث

مهدی اخوان ثالث متولد ۱۰ اسفند ۱۳۰۷، شاعر نامی، ادیب و موسیقی‌پژوه ایرانی است که با تخلص م. امید شعر می‌سرود. هر چند که اشعار تلخ‌اش چندان شباهتی با تخلص او ندارد. اخوان یکی از درخشان‌ترین شاعران سبک نیمایی و استاد در زمینه شعر کلاسیک ایران است. محتوای آثارش زمینه‌های اجتماعی و سیاسی دارند که با لحنی حماسی و سنگینی و استواری شعر خراسانی ادغام شده‌اند. او به مقام‌های نوازندگی موسیقی خراسانی علاقمند بود و تاثیر این نوع موسیقی را در اشعارش منعکس می‌کرد.

پدرش، علی اخوان ثالث به همراه دو عمویش از روستای فهرج واقع در استان یزد به مشهد کوچ کردند. به همین دلیل نام خانوادگی خود را اخوان ثالث، به معنی «سه برادر» نهادند. اخوان بعد از گرفتن دیپلم آهنگری به تهران نقل مکان می‌کند و در دهه چهل از طرف وزارت فرهنگ و هنر در کتابخانه ملی به کار ‎‌مشغول می‌شود و بعد از آن در استودیو ابراهیم گلستان همکاری می‌کند.

مهدی اخوان ثالث اهل خراسان است و شعرش عمیقا ویژگی‌های شعر حماسی را در خود دارد. اخوان به شدت عاشق تاریخ و فرهنگ ایران باستان بود و با الهام از تاریخ، اساطیر را در شعرش احضار می‌کند. اوج هنر شعر او ترکیب شعر حماسی و قصاید خراسانی و سبک نیمایی است.

نادر نادر پور شاعر گرانمایه و دوست صمیمی اخوان درباره ویژگی‌های شعر او می‌گوید: «شعر او یکی از سرچشمه‌های زلال شعر امروز است و تأثیر آن بر نسل خودش و نسل بعدی مهم است. اخوان میراث شعر و نظریه نیمایی را با هم تلفیق کرد و نمونه‌ای ایجاد کرد؛ بدون اینکه از سنت گسسته باشد بدعتی بر جای گذاشت.

اخوان مضامین خاص خودش را داشت، مضامینی در سوگ بر آنچه که در دلش وجود داشت؛ این سوگ گاهی به ایران کهن برمی‌گشت و گاه به روزگاران گذشته خودش و اصولا سرشار از سوز و حسرت بود. این مضامین شیوه خاص اخوان را پدید آورد به همین دلیل در او هم تأثیری از گذشته می‌توانیم ببینیم و هم تأثیر او را در دیگران یعنی در نسل بعدی می‌توان مشاهده کرد.

خودش درباره آثار و اشعار خود می‌گفت: «من نه سبک‌شناس هستم نه ناقد. من هم از کار نیما الهام گرفتم و هم خودم برداشت داشتم. در مقدمه زمستان گفته‌ام که می‌کوشم اعصاب و رگ و ریشه‌های سالم و درست زبانی پاکیزه و مجهز به امکانات قدیم و آنچه مربوط به هنر کلامی است را به احساسات، عواطف و افکار امروز پیوند بدهم یا شاید کوشیده باشم از خراسان دیروز به مازندران امروز برسم».

اسماعیل خویی دوست و شاگرد اخوان معتقد بود که اگر دو نام به آیندگان ایران زمین برسد یکی اخوان ثالث و دیگری احمد شاملوست که هر دو از شاگردان شاعر نامی ایران نیما یوشیج بودند. او معتقد است تاثیر اخوان از شعر خراسانی زیاد است‌ و آن را در اشعارش از آن خو‌د می‌کند. خویی معتقد است که اخوان دبستان شعر نوی خراسان را بنیان نهاد و اشعارش تواناترین و دورپروازترین خیالات شاعرانه را در خود دارد که مانند استادش نیما یوشیج از واقع‌گرایی به مرز نمادگرایی می‌رسد.

مهدی اخوان ثالث در ۴ شهریور ۱۳۶۹ در تهران چشم از جهان فروبست. پیکر او اکنون در کنار آرامگاه فردوسی آرام گرفته است.

مرمت و بازسازی خانه اخوان ثالث

خانه موزه اخوان ثالث پس از مرگ او دست خوش اتفاقات زیادی شده است. در سال ۱۳۸۲ به دلیل اینکه خانه یکی از شاعران مشهور ایران بود به ثبت ملی رسید اما چند سال بعد شهرداری آن را خریداری و به بخش گردشگری شهرداری تهران واگذار کرد. تا مدت‌ها این خانه یکی از دفاتر اداری شهرداری تهران بود که بر اثر کهولت بنا دچار فرسودگی زیادی شد.

ساخت و ساز ساختمان‌های مجاور باعث شدند تا بخشی از سقف خانه در خطر ریزش قرار گیرد. با پیگیری خانواده، علاقمندان و فعالان میراث فرهنگی، شهرداری تهران در سال ۱۳۹۷ خانه را مرمت و بازسازی کرد و در سال ۱۳۹۹ به عنوان خانه موزه اخوان ثالث درهای آن را برای عموم مردم و علاقمندان به شعر باز کرد.

کتابشناسی مهدی اخوان ثالث

ارغوان / مجموعه شعر / ۱۳۳۰

زمستان / مجموعه شعر / ۱۳۳۵

آخر شاهنامه / مجموعه شعر / ۱۳۳۸

از این اوستا / مجموعه شعر/ ۱۳۳۸

منظومه (شکار) /۱۳۴۵

پاییز در زندان/ مجموعه شعر / ۱۳۴۸

عاشقانه‌ها و کبود/ مجموعه شعر/۱۳۴۸(گزیده اشعار اخوان ثالث تا سال ۱۳۴۸)

بهترین امید  مجموعه شعر/ ۱۳۴۸   

زندگی می‌گوید: اما باز باید زیست… / مجموعه شعر / ۱۳۵۷

در حیاط کوچک پاییز در زندان / مجموعه شعر/۱۳۵۵

دوزخ اما سرد/ مجموعه شعر/ ۱۳۵۷ 

ترا ای کهن بوم و بر دوست دارم / مجموعه شعر/۱۳۶۸

سایر آثار

شب عیدی (داستانی به لهجه مشهدی)

آورده‌اند که فردوسی (کتاب کودکان، ۱۳۵۴)

درخت پیر و جنگل (۱۳۵۵)

پیر و پسرش (قصه‌ای نه کوتاه برای بچه‌ها)

نقیضه و نقیضه سازان (بحث و تحقیق ادبی)

کتاب مقالات (جلد اول)

بدعت‌ها و بدایع نیما یوشیج (کتابی مفصل در بحث و تحقیق شیوه نو نیمایی در شعر فارسی،

عطا و لقای نیما یوشیج /۱۳۶۱

برگزیده اشعار /۱۳۴۹

گزینه اشعار /۱۳۶۸

شاملو مردی دوست داشتنی

مرد جن زده (داستان کوتاه)

گفت‌وگو با شاعران معاصر ایران

اوستایی دیگر (بعضی قطعات کوچک و بزرگ آنرا مانند «قصه شهر سنگستان»، «کتیبه»، «پیوندها و باغ‌»، «صبوحی» و … را جداگانه انتشار داده است).

بسیاری مقالات در زمینه شعر و ادب خصوصاً «سنجش شیوه نیما در شعر»

سخن آخر

در این مقاله به معرفی مختصر مهدی اخوان ثالث و خانه ایشان که امروزه موزه اخوان ثالث است، پرداختیم. امیدواریم بازدید خاطره‌انگیزی از خانه‌موزه اخوان ثالث داشته باشید. برای آشنایی با دیدنی‌های دیگر شهر تهران، صفحه دیدنی‌های وب‌سایت تهرانیکا را ببینید.

آلبوم تصاویر