حرم شاه عبدالعظیم (ع)، نگینی در شهر ری

حرم شاه عبدالعظیم (ع) یا در گویش عامیانه مردم «شابدالعظیم» یکی از زیارتگاه‌های قدیمی و پرخاطره برای مردم تهران است و اهمیت زیادی برای شیعیان جهان دارد. این بقعه متبرکه یکی از مکان‌های دیدنی و زیارتی شهر ری است که مردم بسیار به آن ارادت دارند. این امامزاده در اعیاد و مناسبت‌های مذهبی مختلف همچون ماه رمضان، تاسوعا و عاشورا میزبان مردم شهر ری و تهران برای برگزاری مراسمات مختلف است.

در قدیم مردم تهران با ماشین دودی از تهران به شهر ری برای زیارت می‌رفتند، هنوز هم بسیاری از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها خاطرات شیرین آن دوران را در ذهن خود دارند و برای فرزندان و نوه‌هایشان تعریف می‎کنند. اگر دوست دارید بیشتر با این امامزاده تاریخی در شهر ری آشنا شوید، با تهرانیکا تا انتهای این مقاله همراه باشید.

حرم شاه عبدالعظیم کجاست؟

حرم شاه عبدالعظیم در منطقه ۲۰ تهران و در ضلع جنوب میدان شهر ری، انتهای خیابان حرم قرار دارد.

دسترسی به حرم شاه عبدالعظیم با مترو

برای رسیدن به حرم حضرت شاه عبدالعظیم با مترو باید در ایستگاه شهر ری خطِ یک مترو پیاده شده و از آنجا با ۲۰ دقیقه پیاده‌‌روی به حرم بروید؛ و یا سوار تاکسی‌های خطی حرم بشوید.  

دسترسی به حرم شاه عبدالعظیم با بی‌آرتی

برای رفتن به حرم شاه عبدالعظیم با بی‌آرتی باید در ایستگاه غیوریِ خط ۹ بی‌آرتی پیاده شده و در ایستگاه اتوبوس چشمه علی در ابتدای خیابان غیوری سوار اتوبوس‌های میدان شهر ری بشوید.

پارکینگ‌ حرم شاه عبدالعظیم

حرم شاه عبدالعظیم دو پارکینگ دارد؛ پارکینگ شرقی و پارکینگ جنوبی.

دسترسی به حرم شاه عبدالعظیم با ماشین شخصی

برای رفتن با ماشین شخصی باید از یکی از بزرگراه‌های امام‌علی، رجایی یا تندگویان وارد بزرگراه آوینی شده؛ سپس وارد خیابان زهره‌وند بشوید.

ساعت فعالیت حرم شاه عبدالعظیم

حرم شاه‌ ‌عبدالعظیم از اذان صبح تا حدود ساعت ۱۲ شب پذیرای زائران و مجاوران است ولی پس از این ساعت حرم توسط خدام تخلیه شده و درهای حرم تا اذان صبح بسته است.

آشنایی کوتاه با شهر باستانی ری

شهر ری یکی از مناطق بیست‌ و دوگانه تهران است که در جنوب شهر تهران قرار دارد. ری در تاریخ ایران یکی از کهن‌ترین شهر‌هاست که در قدیم به عروس شهرهای جهان مشهور بوده است. مورخین و کارشناسان پیدایش ری را مربوط به کوچ اقوام آریایی به فلات ایران تخمین می‌زنند که وسعتش بیشتر از تمامی شهرهای ماد بوده است. حرم شاه عبدالعظیم یکی از مهمترین هویت‌های شهر تهران است که در منطقه شهرری قرار دارد. این حرم یکی از زیارتگاه‌های معروف مردم تهران است که هر ساله بسیاری زوار و گردشگران داخلی و خارجی را مجذوب خود می‌کند.

شاه عبدالعظیم حسنی کیست؟

حضرت ‌عبدالعظیم حسنی‌ (ع)، یکی از علمای شیعه و از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) است. این عالم بزرگوار در سال ۱۷۳ هجری قمری در شهر مدینه به دنیا آمد (سال دقیق تولد ایشان به درستی مشخص نیست). ایشان در ۷۹ سال زندگی خود توانست امامت چهار امام شیعه یعنی امام موسی کاظم (ع)، امام رضا (ع)، امام جواد‌ (ع) و امام هادی‌ (ع) را درک نماید. به دلیل نسبت ‌عبدالعظیم‌ (ع) با امام حسن مجتبی‌ (ع)،  آرامگاه این عالم شیعه تبدیل به زیارتگاه برای مردم تهران شده‌ است.

شاه عبدالعظیم در زمان حیات خود یکی از عالمان برجسته در حوزه‌های مختلف علمی و فرهنگی بوده‌است. همسرش خدیجه، دختر امامزاده قاسم (ع) است که بقعه متبرک او در شمال شهر تهران است. عبدالعظیم حسنی (ع) به دلیل ارتباط با امام هادی (ع) و امام حسن عسگری (ع) یکی از برجسته‌ترین راویان حدیث شیعه است که در زمان حیاتش به دلیل فشارهای حکومت عباسی به صورت مخفی با شیعیان در بغداد، مدینه و سامرا در ارتباط بود.

دلایل هجرت ‌عبدالعظیم حسنی به شهر ری چه بود؟

شهرری به دلیل قدمت تاریخی و همچنین وجود علما و دانشمندان برجسته همواره یکی از شهرهای مورد توجه شیعیان بوده است. در ارتباط با دلایل هجرت شاه عبدالعظیم حسنی به شهر ری نقل‌های متفاوتی وجود دارد؛ در یکی از نقل قول‌ها بیان شده که وی به دستور امام هادی (ع) و برای فرار از آزار حکومت بنی‌عباس از شهر سامرا به شهر ری مهاجرت کرده‌است. در برخی نقل قول‌ها نیز روایت‌هایی مبتنی‌بر مهاجرت وی برای زیارت حرم امام رضا (ع) هم وجود دارد که روایت اول بنا به مستندات تاریخی شیعی از اعتبار بیشتری برخوردار است.

عبدالعظیم حسنی (ع) از زمان هجرتش به شهر ری تا سال‌های پایانی عمرش در سردابی در همین شهر ساکن بود و در آن به راز و نیاز می‌پرداخت. مدت زمان زندگی عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری به طور دقیق مشخص نیست اما وی در زمان حضورش در این شهر فعالیت‌های علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی زیادی را انجام داده و برای انتشار احادیث و علوم دینی شیعه تلاش بسیاری کرده‌است.

روایات مختلف درباره درگذشت شاه‌ عبد العظیم

درباره علت مرگ عبدالعظیم حسنی (ع) روایات متفاوتی نقل شده‌است؛ برخی از تاریخ‌نویسان نقل کرده‌اند که شاه عبدالعظیم با زهر به شهادت رسیده اما در منابع معتبری همچون «رجال شیعه» نوشته «احمد بن علی نجاشی» و «صاحب بن عبّاد» آمده است که او به مرگ طبیعی در ری وفات یافته است.

تاریخچه بنای بارگاه حرم شاه عبدالعظیم حسنی‌(ع) در شهر ری

از صاحب بن عبّاد، نویسنده، شاعر و وزیر شیعه‌مذهب دربار «رکن‌الدوله دیلمی» نقل شده است که در اوایل قرن سوم هجری یکی از شیعیان شهر ری در عالم رویا پیامبر (ص) را می‌بیند که به وی می‌گوید: «مردی از فرزندی من فردا در این شهر از دنیا می‌رود، وی را در باغ عبدالجبار بن عبدالوهاب در کنار درخت سیبی دفن خواهند کرد». فرد بعد از دیدن خواب برای خرید باغ به مکان گفته شده می‌رود و متوجه می‌شود که صاحب باغ نیز خوابی مشابه دیده و قصد دارد باغ را برای دفن سادات و شیعیان وقف کند. پس از این موضوع دقیقا در همان روز عبدالعظیم حسنی (ع) از دنیا می‌رود و جسد وی را در همان باغ دفن می‌کنند.

معماری حرم شاه‌ عبدالعظیم

در معماری حرم شاه عبدالعظیم (ع) نیز مانند اغلب بناهای مذهبی دیگر در ایران، آثار معماری ایرانی-اسلامی به وضوح دیده می‌شود؛ همین موضوع باعث شده این مکان به یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر ری تبدیل شود. آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (ع) مانند بسیاری دیگر از زیارتگاه‌های معتبر در ایران شامل بنای حرم است و در طول سالیان بعد از وفات آن حضرت بناها و اماکن دیگر به آن افزوده شده تا به مجموعه بزرگ امروزی تبدیل شود. این بناها شامل حرم‌ها، مساجد، صحن‌ها، رواق‌ها، ایوان‌ها و …. است. از مهمترین مراکز وابسته به حرم می‌توان به آرامگاه امامزاده حمزه (ع) و امامزاده طاهر (ع) اشاره کرد. 

بنای اصلی حرم در نیمه قرن سوم هجری توسط «محمد پسر زید داعی علوی» مرمت شد. اصلی‌ترین درگاه ورودی به حرم که در سمت شمال آرامگاه واقع شده، اولین بار در دوران «آل بویه» و بعد‌تر با همت «مجدالملک قمی» مرمت و آذین یافت. قدیمی‌ترین اثری كه در بنای فعلی وجود دارد سردر آجری حرم، از آثار دوره مجدالملک قمی است که به دوران سلجوقی و به سال‌های ۴۹۵ تا ۴۹۸ هجری قمری باز می‌گردد. به این ترتیب می‌توان حدس زد که بنا متعلق به قرن چهارم هجری است. سردر قدیمی متعلق به سال ۹۴۵ هجری و در آهنی قدیمی‌تر، اثر تاریخی قابل توجه دیگری است که قبلا در گوشه جنوبی صحن امامزاده حمزه (ع) قرار داشت.

تاریخ بنا بر روی کتیبه‌ کاشی معرق سفید رنگ بر زمینه لاجوردی به خط ثلث ۹۴۸ هجری ذکر شده است.

 قسمت پایین حرم به شكل چهار ضلعی  است که هر ضلع آن حدودا هشت متر است. بنا به سبک معماری دوره سلجوقی شامل چهار طاق مورب است. قسمت بالای حرم هشت ضلع دارد و بالاتر از آن با ایجاد طاق بندی‌های کوچک به شانزده ضلع تبدیل شده تا بنا به شکل گنبدی مشاهده شود.  پوشش طلایی رنگ گنبد به وسیله طاق ضربی مدور و گنبد بالایی آن با ساقه و بدنه بلند به صورت هرمی ساخته شده که در زمان سلطنت شاه تهماسب صفوی تغییر شکل یافته است. هیچ اطلاعاتی درباره بنای آرامگاه از دوران سلجوقی تا صفویه در دست نیست. به فرمان شاه تهماسب اول صفوی ایوان آستان عبدالعظیم حسنی (ع) ساخته شد.

صحن اصلی، رواق، مسجد زنانه و مسجد شمالی که دورتادور حرم ساخته شدند همگی در دوران شاهان صفوی بنا شدند. اما عمده تغییراتی که در حرم و محوطه‌ اطراف آن ایجاد شده مربوط به دوران قاجاریه است. فتحعلی‌شاه قاجار دستور داد تا برای ضریح حرم از نقره استفاده شود. بخشی از كتیبه بالای آن را می‌توانید امروزه مشاهده کنید که توسط استاد غلامحسین اقلیما و حاج محمد صنیع خاتم در سالهای ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۰ خورشیدی در جای اصلی نصب شده است.

تزئینات حرم که شامل کاشی‌کاری، منبت‌کاری، درهای نقاشی شده، آیینه‌کاری‌ها و خاتم‌کاری‌ها می‌شود؛ همه‌گی در دوران قاجاریه انجام گرفته است (فاصله سال‌های ۱۲۶۰ تا ۱۲۸۱ خورشیدی). پوشش گنبد بارگاه در سال ۱۲۳۲ خورشیدی با خشت‌های مسی زرین صورت گرفته است؛ همچنین در زمان قاجاریه بازار، صحن تازه، غرفه‌ها و ایوان‌های اطراف صحن و ایوان بزرگ آئینه، ساختمان مدرسه امین السلطان در شمال شرقی صحن، باغ جیران و باغ توتی در غرب حرم و حرم امامزاده طاهر (ع) احداث شده‌اند.

در دوران پهلوی جاده‌ها و کمربندی اطراف حرم ساخته شد که دسترسی به آستان مبارک حضرت عبدالعظیم را آسان‌تر کند. پس از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ ایوان شرقی آستان امامزاده طاهر (ع) احداث شد و شبستان‌های غربی و جنوبی حرم حضرت عبدالعظیم توسعه یافت. همچنین پس از انتقال جسد رضاشاه پهلوی از مصر به ایران آرامگاهی در جوار حرم حضرت عبدالعظیم ساخته شد که پس از انقلاب اسلامی تخریب گردید.

موزه حرم ‌عبدالعظیم و سایر بناهای اطراف حرم

در اطراف حرم مطهر ‌عبدالعظیم حسنی‌ (ع) بناها و مکان‌های مختلفی از جمله مسجد جامع، مدرسه امین‌السلطان، مدرسه برهان، باغ طوبی، باغ جیران، بازارچه سنتی حرم و موزه حرم شاه‌ ‌عبدالعظیم حسنی قرار دارند.

در گذشته آثار باستانی و نفیس بسیاری در خزانه حرم نگهداری می‌شدند. در سال ۱۳۸۱ به منظور نگهداری و حفظ این آثار تاریخی موزه‌ای در جوار حرم تاسیس شد، بازدید از این موزه برای عموم آزاد است. در این موزه بسیاری از هدایا که از طرف بزرگان و اشراف زادگان به حرم اهدا شده نیز نگهداری می‌شود. این موزه در فضایی به وسعت سه هزار مترمربع و در ضلع جنوب شرقی حرم قرار دارد. پیشنهاد می‌کنیم حتما پس از زیارت به موزه حرم سری بزنید و از آثار نفیس آن دیدن نمایید. برخی از ارزشمندترین آثار این موزه عبارتند از:

• مجموعه‌ای از درب‌های آستان مقدس که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به قرن شش یا هفت هجری قمری است.
• مجموعه‌ای از  قفل‌های فولادی و نقره‌ای کتیبه‌دار که برای درب‌ها و ضریح‌های شاه‌ عبد العظیم ، امامزاده حمزه و امامزاده طاهر استفاده می‌شده است.
• مجموعه آثار سفالی از هزاره چهارم قبل از میلاد تا پایان قرن سیزدهم هجری قمری.
• بخش سکه‌های نقره و فلوس دوران اشکانی، مهرها و مدال‌های اهدایی از سوی قهرمانان و ورزشکاران ایرانی.
• مجموعه منسوجات مربوط به حرم از دوره صفویه تا پایان قرن ۱۳ هجری.
• مجموعه آثار فلزی که قدمت برخی از آن‌ها به هزاره اول پیش از میلاد بازمی‌گردد.
• مجموعه نسخ خطی که شامل کتب و صحف و متون و فرامین دوران تاریخی مختلف است.

برخی از آثار این موزه مربوط به اکتشافات میراث فرهنگی در سایر نقاط کشور است، که در این موزه به نمایش گذاشته شده‌است.

آرامگاه اشخاص معروف در حرم

قبور بسیاری از بزرگان، مشاهیر، علما و سرداران تاریخی ایران در داخل حرم شاه عبدالعظیم و یا قبرستان باغ توتی این امامزاده قرار دارند. البته چند سالی است که به دلیل بازسازی‌های انجام شده در اطراف حرم برخی از این قبور از حیاط حرم و باغ توتی به  داخل حرم منتقل شده‌اند. از جمله بزرگانی که در حرم مدفون هستند می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

وقایع تاریخی حرم عبدالعظیم حسنی (ع)

حرم حضرت عبدالعظیم (ع) در شهرری برای ما مردم ایران یادوار خاطرات تاریخی زیادی است. شهر ری از دیرباز در تاریخ ایران همواره محل بسیاری از حوادث تاریخی است، خصوصا وقایع و اتفاقاتی که در طول یکصد و پنجاه سال اخیر در تاریخ سیاسی معاصر ما شکل گرفته‌اند. در این بخش از مقاله به مهمترین وقایع سیاسی که در آستان مقدس حضرت عبدالعظیم اتفاق افتاده اشاره می‌کنیم:

قتل ناصرالدین‌شاه

احتمالا برای همه ما مشهورترین واقعه‌ای که در حرم حضرت عبدالعظیم اتفاق افتاده، ترور ناصرالدین‌شاه قاجار است. در سالگرد پنجاه سالگی سلطنت، ناصرالدین‌شاه برای زیارت به شاه عبدالعظیم آمده بود که میرزارضا کرمانی او را به ضرب گلوله کشت. گفتنی است که پس از ترور، ناصرالدین‌شاه را در جوار آرامگاه حضرت عبدالعظیم به خاک سپردند اما امروز نشانی از آرامگاه او دردسترس نیست. همچنین اخراج سید جمال الدین اسدآبادی از حرم شاه‌عبدالعظیم به دستور ناصرالدین‌شاه که آن را پیش زمینه ترور او می‌دانند از مهمترین وقایع سیاسی در حرم مطهر است.

دوران مشروطه

آرامگاه شاه عبدالعظیم در طول تاریخ مشروطیت ایران همواره صحنه بسیاری از وقایع مهم موافقان و مخالفان مشروطیت در ایران بوده است. هجرت علما به این حرم که در تاریخ مشروطیت از آن به «هجرت صغری» یاد می‌شود یکی از جریانات سیاسی است که در حرم اتفاق افتاد و عده‌ای از علماء اسلام برای دست‌یابی به قانون و مشروطیت در این حرم بست نشستد. همچنین حرم مطهر حضرت عبدالعظیم محلی برای سخنرانی بسیاری مشروعه خواهان (مخالفین مشروطیت) نظیر شیخ فضل الله نوری بوده است که در حرم شاه عبدالعظیم به سخنرانی پرداخته‌اند.

همچنین تحصن تجار تهرانی در اعتراض به عبدالمجید عین‌الدوله، صدراعظم وقت ایران که با مشروطه مخالفت می‌کرد از وقایع مهم دوران مشروطیت است که در شاه عبدالعظیم رویداد.

تحصن آیت الله مدرس در جوار حرم حضرت عبدالعظیم در پی مخالفت با نخست وزیری صمصام السلطنه از دیگر رویدادی های تاریخی در حرم مطهر است. در طول مبارزات مردم در پی مخالفت با رژیم شاه، حرم حضرت عبدالعظیم صحنه بسیاری از مراسم مذهبی بود که مبارزین انقلابی برگزار می‌کردند.

حرم امامزاده حمزه (ع)

امامزاده حمزه (ع) یکی از پسران امام موسی کاظم (ع)، امام هفتم شعیان و برادر امام رضا (ع) است؛ آرامگاه او در جوار حرم حضرت عبدالعظیم قرار دارد. او زمانی که برای دیدار برادرش امام رض ا(ع) به ایران سفر کرد، در ری درگذشت و در همین شهر به خاک سپرده شد. گفته شده که حضرت عبدالعظیم به زیارت آرامگاه او می‌آمد و او را یکی از پسران امام موسی کاظم خطالب می‌کرد. خاندان صفویه که خود را فرزندان امامزاده حمزه می‌دانستند توجه زیادی به او می‌کردند.

امامزاده حمزه در جنگ با حاکم خراسان، قتلغ‌خان مجروح شد و شهر ری گریخت و در این شهر به دست ماموران مامون عباسی به شهادت رسید. در برخی روایت‌ها گفته شده که او بر اثر زخمی که در جنگ با حاکم شیراز برداشته بود به شهادت رسیده است.

حرم امامزاده طاهر (ع)

امامزاده طاهر از نتیجه‌گان امام سجاد (ع) است؛ آرامگاه او در جوار آرامگاه حضرت عبدالعظیم است. درباره ایشان چندان اطلاعات روشنی در دست نیست.

رازی در کتاب زندگانی حضرت عبدالعظیم (ع) در خصوص او نوشته است: «امامزاده طاهر از جمله علما و مصنفین اوایل قرن چهارم هجری بوده و در شهر ری وجهه و شخصیت تامی داشت و رتق و فتق امور اهالی ری به دست با کفایت او بود، وی سیدی بزرگوار و جلیل القدر بوده و دارای کرامت می‌باشد و در بزرگی مقام و جلالت قدر و عظمت شان او همین بس که پس از گذشت هزار سال در موقع بنای گنبدش قبرش نبش شد، و بدن شریفش را که ابدا تغییری در آن صورت نگرفته بود سالم یافتند؛ گویا خوابیده است».

بازار شاه عبدالعظیم، بازاری تاریخی در مسیر جاده ابریشم

حیف است که به زیارت آستان حضرت عبدالعظیم بروید و از بازار تاریخی که در جوار آن است دیدن نکنید. بازار شهر ری یکی از جالب‌ترین اماکنی است که می‌توانید به تماشای آن بروید. این بازار در زمان صفویه ساخته شد و در زمان قاجاریه به فرمان امیرکبیر مرمت و بازسازی شده است. بازاری که از قدیم تا امروز مرکزی برای فروش ادویه و داروهای سنتی بوده که توسط بازرگانان جاده ابریشم به شهر باستانی ری آورده می‌شد.

سخن آخر

در این مقاله به معرفی حرم شاه‌ ‌عبدالعظیم در شهر ری مدفن یکی از بزرگترین راویان حدیث شیعه و از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) پرداختیم. معرفی حضرت، تاریخچه ساخت حرم، ارائه توضیحاتی درباره تغییرات در دوران های مختلف تاریخی و آدرس و نحوه دسترسی از جمله این توضیحات است.

آلبوم تصاویر

سوالات متداول