کاخ مرمر؛ موزه هنر ایران

اگر خیابان تاریخی امام‌خمینی را به سمت غرب ادامه دهید، در تقاطع خیابان ولی‌عصر به بنایی می‌رسید که نه تنها از برجسته‌ترین کاخ‌های دوره معاصر به شمار می‌رود بلکه از نظر هنری نیز در رده باشکوه‌ترین بناهای تاریخ صد سال اخیر ایران است. کاخی که در تقاطع هنر و تاریخ این سرزمین، پابرجا و پرشکوه ایستاده و با معماری منحصربه‌فردش، کلکسیونی از هنرهای ایرانی را به نمایش می‌گذارد. عمارتی که به صلابت و درخشندگی سنگ‌های مرمرش مشهور است و گنبد باشکوه آن، ظرافت و هنر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را به‌یاد می‌آورد.

کاخ مرمر از مهم‌ترین کاخ‌های دوران پهلوی است که در زمان پهلوی اول ساخته شد و گنجینه‌ای از معماری و هنر تاریخ معاصر به شمار می‌آید. این کاخ که در چند سال گذشته به «موزه هنر ایران» تغییر نام داده، داستانی پرماجرا دارد؛ از ساخت و اقامت رضاشاه و استعفای او در شهریور سال ۱۳۲۰ گرفته تا وقایعی نظیر ترور محمدرضاشاه، ازدواج شاه با فرح دیبا، رویداد‌های تاریخی کاخ مرمر هستند. در حال حاضر کاخ مرمر با داشتن آثار تاریخی گرانبها، به‌عنوان موزه هنر ایران در دسترس مردم قرار دارد. در این مقاله از مجله تهرانیکا با این کاخ شکوهمند آشنا می‌شویم.

بخش‌های کاخ مرمر

کاخ مرمر دو طبقه دارد که در طبقه همکف ۴ تالار و در طبقه بالای آن ۹ تالار قرار دارد. در هر کدام از این تالارها، هنرهای شاخص ایرانی در حد اعلای خود به کار گرفته شده و گزیده‌ای از آثار تاریخ ایران در دوره‌های مختلف وجود دارد. پس از بازدید از این کاخ زیبا متوجه می‌شوید که بی‌جهت آن را موزه هنر ایران نامگذاری نکرده‌اند. هر یک از تالارهای این موزه، جلوه‌ای از تنوع هنر ایران زمین را به نمایش می‌گذارد. مسیر حرکت در موزه از سمت راست طبقه همکف در نظر گرفته شده و سرسرای مجلل این طبقه، مسیر دسترسی به تالارهای طبقه بالا را فراهم می‌کند.

سالن انتظار، تالار هنر کهن، تالار باستان یک، تالار باستان دو و تالار هنر اسلامی، مهم‌ترین بخش‌های طبقه همکف هستند. ۹ تالار نقش، رنگ، آینه، ترنج، خاتم، کتابت، صناعت، نور و نگارین نیز در طبقه بالا قرار دارد. در ادامه هر کدام از بخش‌های کاخ مرمر را به صورت کوتاه معرفی می‌کنیم.

سرسرا؛ تالار ورودی

تزئینات بسیاری در تالار ورودی وجود دارد که در همان ابتدا بازدیدکنندگان را میخ‌کوب می‌کند. در سقف این بخش، گچ‌بری‌ها و نقاشی‌هایی با تم سبز مشاهده می‌شود. دیوارهای این قسمت را سنگ مرمر زردرنگ پوشانده است. پلکان مرمری با سنگ‌تراشی‌های مزین به نقش گل و بوته، هنر دوره هخامنشی و ساسانی را به یاد می‌آورد. زیباترین قسمت سرسرا، اتاق گنبدی شکل با الهام از گنبد مسجد شیخ لطف‌الله است و استادان حسین لرزاده، ابراهیم کاظم‌پور و حسین کاشی‌تراش اصفهانی و اسماعیل خاک‌نگار مقدم از جمله سازندگان آن هستند. گفته‌اند که استاد لرزاده با دست خود کاشی‌کاری بخش‌هایی از گنبد را انجام داده‌است.

در دیوارهای شمالی و جنوبی تالار ورود نقاشی‌های تخت جمشید، کاخ آپادانا، بندر خارک و پل وِرِسک از آثار آلبرت هونمان، نقاش آلمانی خودنمایی می‌کند. از دیگر دیدنی‌های این بخش می‌توان کاشی‌های هفت‌رنگ و تزئینات مقرنس گچی اثر استاد محمود اَرش و طرح‌های استاد حسین بهزاد را نام برد. علاوه بر این، دو نقاشی دیواری بر دیواره شرقی و غربی با تذهیب استاد حسین طاهرزاده بهزاد جلوه‌گر هستند.

بر روی دیواه غربی و شرق عمارت کاخ مرمر، دو نگاره با ارتفاع شش متر همراه با تذهیب وجود دارد که هنر دستان اثر حسین طاهرزاده بهزاد هستند. درهای ورودی به تاثیر از هنر دوره ساسانی با نقش کارگاه، گیاهی، اسطوره‌ای و حیوانی توسط استاد سیدعلی و استاد نوروز منبت شده‌اند.

تالار هنر کهن

در این تالار، سفال‌های منقوش از هزاره پنجم تا هزاره اول قبل از میلاد وجود دارد که در رده قدیمی‌ترین آثار فرهنگ و تمدن ایران قرار می‌گیرد. پیکر الهه مادر عیلامی و الهه‌های مفرغی از دیگر آثار به نمایش گذاشته شده در تالار هنر کهن است. بیشتر این آثار در کاوش‌های باستان‌شناسی مناطق غربی و جنوب غرب ایران کشف شده‌اند.

تالار باستان یک

در این تالار نمونه‌هایی از آثار دوران باستان، از هخامنشیان تا ساسانیان را می‌توانید مشاهده کنید. ریتون ۲۵۰۰ ساله متعلق به دوران هخامنشی، ظرف سفالی به شکل پا مربوط به دوره اشکانی، تندیس شیشه‌ای ساسانی و گردن‌بندهای سنگی، شاخص‌ترین آثار تالار باستان یک هستند.

تالار باستان دو

در این تالار تعدادی از آثار مربوط به اواخر دوره ساسانی و دو قرن اول اسلامی وجود دارد. عمده آثار این بخش از جنس سفال هستند که از شهرهای شوش، گرگان و نیشابور کشف شده‌اند.

تالار هنر ایران اسلامی

زیباترین آثار هنری این موزه را می‌توانید در این تالار ببینید. در این بخش، آثاری از هنر دوره اسلامی از قرن سوم تا دوره قاجار به نمایش درآمده است. جنگ‌افزار و شمشیر جواهردار، سکه‌های طلا، در منبت‌کاری شده و کاشی زرین از آثار شاخص تالار هنر اسلامی به شمار می‌روند.

پس از این تالار، سرسرای دوم قرار دارد که آثار و تزئینات چشم‌نوازی دارد. دو تابلو نقاشی آبرنگ در این قسمت به چشم می‌خورد که متعلق به مکتب اصفهان است. در دو طرف پلکان آثاری قرار دارد که قلم‌زنی و فلزکاری بسیار ظریفی در آن دیده می‌شود. پس از عبور از پله‌ها به تالارهای طبقه دوم می‌رسیم.

تالار نقش

تالار نقش نخستین تالار در طبقه بالاست که آثاری از دوره قاجار را نشان می‌دهد. در تالار نقش، رنگ حرف اول و آخر را می‌زند و نقاشی‌های زیبایی در آن به صورت دیوارنگاره و تابلو خودنمایی می‌کند. نگاره شاه‌تهماسب و همایون‌شاه، تابلو نقاشی استاد مدبر و دیوارنگاره جنگ ایران مربوط به سده ۱۳ هجری‌قمری از جمله نقش‌های این تالار است.

تالار رنگ

تالار رنگ از زیباترین تالارهای کاخ مرمر به حساب می‌آید که در گذشته به تالار سفره‌خانه مشهور بوده است. نگارگری‌های شیخ صنعان و دختر ترسا و بهرام گور با بهره‌گیری از ادبیات فارسی از آثار استاد بهزاد است که در کنار تذهیب‌‌های چشم‌نواز او شکوه و جلوه‌ای بیشتری به کاخ بخشیده است. هم‌چنین گچ‌بری‌های استاد حسن رضایی بر سقف این تالار دلبری‌ می‌کند.

تالار آینه

تالار آینه، از زیباترین تالارهای آینه کشورمان به شمار می‌آید که بسیاری کاخ مرمر را با آن می‌شناسند. از آن‌جایی که پهلوی اول این تالار را به‌ عنوان محل کار استفاده می‌کرد، تمام اجزای آن اشرافی و  بسیار مجلل انتخاب و کار شده‌اند. این تالار با طول ۱۴ و عرض ۱۰ و ارتفاع ۷ متر در سال ۱۳۱۷ به طور کامل آینه‌کاری شده‌است. استادان جعفرخان کاشانی، مختاری، رضا آذرفشان، کیانفر و عبدالباقی از جمله هنرمندانی هستند که در انجام آینه‌کاری شگفت این تالار هنرنمایی کرده‌اند.

در تالار آینه در حدود یک تن نقره به کار رفته که حیرت‌آور است. در همه جای تالار آینه نقره یافت می‌شود؛ از خاتم‌های به کار رفته در لابلای آینه‌کاری‌ها تا روکش چوب‌پرده‌های آن. از نفیس‌ترین و بزرگ‌ترین قالی‌های ایران به طور اختصاصی برای این تالار بافته شده‌است.

در همین دفتر بود که پهلوی اول استعفای خود از سلطنت را اعلام کرد.

تالار ترنج

در این تالار قالی‌ها و یافته‌هایی از دوران صفوی و قاجار به چشم می‌خورد. قالیچه‌ای با طرح یک گلدان در وسط از بهترین بافته‌های تالار ترنج محسوب می‌شود که با وجود اینکه متعلق به دوره صفوی است اما در چشم بینندگان، بسیار تمیز و باطراوت جلوه می‌کند.

تالار خاتم

از ظریف‌ترین و شگفت‌انگیزترین بخش‌های کاخ مرمر، تالار خاتم است که از تماشای آن سیر نمی‌شوید. این تالار با طول ۸ و عرض ۶ متر از سال ۱۳۱۴ تا سال ۱۳۱۶ به سرپرستی استاد محمد حسین صنیع خاتم و با همکاری بیش از هفتاد نفر، به صورت کامل خاتم‌کاری شده است. وسعت و حجم خاتم‌کاری اعجاب‌آور و بی‌نظیر این تالار، جلوه‌ای دیگر از شکوه کاخ مرمر را به نمایش می‌گذارد.

تالار مشق

همان‌طور که از نامش پیداست به هنر خط و کتابت اختصاص دارد. در این بخش، ابزارهای ارزشمند خوشنویسی مانند قلمدان و انواع قلم معرفی شده و به نمایش گذاشته شده‌است.

تالار صناعت

در تالار صناعت، نمونه‌هایی از آثار معماری قدیم ایرانی مثل کاشی هفت‌رنگ، کاشی برجسته، درهای چوبی و طاقچه‌های منقوش قاجاری به نمایش گذاشته می‌شود.

تالار نور

در گذشته به آن، تالار نیمه آینه گفته می‌شد. ساخت و تزئین این تالار را استادان حسین رضایی، محمد گرایش‌نژاد و غلامعلی مسگر انجام داده‌اند. پرده خانه خدا و متعلقات آن در این تالار نگهداری می‌شود.

تالار نگارین

آخرین تالار کاخ مرمر است که به نگارگری اختصاص دارد و در آن می‌توانید با آثاری از صد سال نگارگری ایران آشنا شوید. آثاری از هنرمندان اواخر قاجار تا امروز مانند میرزا آقا امامی، حسین خطایی، حسین طاهرزاده بهزاد و محمود فرشچیان در تالار نگارین به چشم می‌خورد.

معماری کاخ مرمر

نمای باشکوه بیرونی کاخ مرمر، حوض بزرگ دایره‌ای جلوی درب ورودی و همچنین درختان بلند باغ کافی است تا از همان ابتدا بازدیدکننده را مجذوب زیبایی و شکوه کاخ کند. سنگ‌تراشی‌های بیرونی، نخستین ویژگی کاخ است که چشمان بیننده را نوازش می‌دهند. بر روی سنگ‌های مرمر سبزرنگ، طرح‌های گل و بته به ظرافت هرچه تمام‌تر نقش بسته و انگار از دل سنگ، گل و گیاه روئیده و خودنمایی می‌کند.

هرچه به درب ورود نزدیک‌تر می‌شوید، بیشتر شگفت‌زده خواهید شد. گنبد بزرگ با کاشی‌کاری‌های چشم‌نواز، سنگ‌تراشی منقوش به طرح‌های گیاهی و جانوری و درب و پنجره‌های چوبی زیبا با منبت‌کاری‌های یک‌دست و یک شکل، به شما این نوید را می‌دهد که قرار است از بخش‌های بسیار جذاب این بنا دیدن کنید.

کاخ مرمر با ۲۸۷۰ متر زیربنا در زمینی به مساحت ۳۵ هزار و ۴۶۲ مترمربع قرار گرفته است. لئون تادوسیان در طراحی این کاخ با بهره‌گیری از مؤلفه‌های معماری ایرانی و غربی، به ترکیب شکوهمند و ماندگاری دست‌یافته است. تادوسیان یکی از نخستین معماران نوگرایی است که در ایران آثار باشکوهی آفرید.

تالار ورودی کاخ مرمر دنیای از هنر و شگفتی است؛ شما به محض ورود به سرسرا با منظره فاخری از تزئیات بنا مواجه می‌شوید. دیوارهایی که تا ارتفاع حدودا یک متر از سنگ مرمر زرد و نارنجی تشکیل شده‌اند و سقف گچ‌بری‌ شده که با ته‌رنگ سبز رنگ‌آمیزی شده است. پلکان‌ مرمری، معماری هخامنشی و ساسانی را یادآوری می‌شود که با نقش گل و بته همراه با با شاخ و برگ گیاهان است. گچ‌کاری و آینه‌کاری، کاشی‌کاری بنا معماری دوره‌های هنری بعد از اسلام را به خاطر می‌آورد.

اما مهم‌ترین اجزای معماری کاخ مرمر گنبد آن است. نقشه‌کشی این کاخ را استاد «حاج علی‌اکبر کاچار» و «بوریس» انجام داده‌اند. استادان طراز اول در بخش‌های مختلف کاخ مرمر، هنر ناب خود را ارائه کرده‌اند.

این کاخ زیبا و باشکوه با انواع تزئینات مختلف هنر ایرانی مانند کاشی‌کاری، سنگ‌تراشی، آینه‌کاری و خاتم‌کاری آراسته شده‌است. استادان سرشناسی  مانند استاد حسین کاشی‌تراش اصفهانی، محمد صنیع خاتم، حسین عبدالباقی کاشانی و جمعی دیگر از هنرمندان برجسته ایران در ساخت این بنا همکاری داشته‌اند.

تاریخچه کاخ مرمر

پهلوی اول برای نشان دادن عظمت سلطنت خود به جهانیان، دستور ساخت کاخی باشکوه از جنس مرمر را می‌دهد. «لئون تادوسیان»، معمار برجسته ارمنی‌ایرانی که آثار ارزشمندی همچون «میدان حسن‌آباد» تهران و «کاخ‌موزه سفید سعدآباد»، بخشی از کارنامه کاری او به حساب می‌آید، طراحی آن را به عهده می‌گیرد. عملیات ساخت این کاخ در سال ۱۳۱۶ به پایان می‌‎رسد و از آن پس به منظور اقامت زمستانی رضاشاه و خانواده او مورد استفاده قرار می‌گیرد. این کاخ به سبب استفاده از سنگ مرمر سبز که در تزئین آن به کار رفته، به «کاخ مرمر» شهرت پیدا کرد.

 پهلوی اول استعفای خود از سلطنت را در این کاخ به مردم ایران اعلام کرد. با آغاز سلطنت پسرش در شهریور ۱۳۲۰، کاخ مرمر به محل زندگی و کار شاه جوان تبدیل شد. او به همراه همسر اولش ملکه فوزیه در این کاخ زیبا اقامت داشت. همچنین مراسم عقد او با فرح دیبا در این کاخ برگزار شده‌است. کاخ مرمر تا پیش از ترور نافرجام پهلوی دوم در سال ۱۳۴۴ حکم دفتر کار او را داشت. در جریان این ترور، دو تن از نگهبانان کاخ کشته شدند و بخشی از گچ‌بری‌های کاخ آسیب دید.

کاخ مرمر در سال ۱۳۵۵ به «موزه پهلوی» تبدیل شد و تا سال ۱۳۵۷ برای بازدید گردشگران مورد استفاده قرار ‌می‌گرفت. هم‌چنین این اثر در خرداد سال ۱۳۵۷ با شماره ۱۶۰۶ به ثبت ملی رسید. پس از وقوع انقلاب اسلامی، این کاخ از دسترس مردم خارج شد؛ مدتی مقر کمیته انقلاب شد و پس از آن در اختیار رؤسای قوه قضائیه قرار گرفت.

کاخ مرمر در دهه ۷۰ محل استقرار مجمع تشخیص مصلحت نظام شد و اکبر هاشمی رفسنجانی، دبیر این مجمع، دفتر کار خود را به این کاخ منتقل کرد؛ اقامتی که ۲۵ سال طول کشید. یکی از اقدامات حضور او در این کاخ، بازسازی بنا و افزودن بخش‌هایی به آن بود؛ اتفاقی که انتقاد بسیاری را به علت تغییر هویت اصیل این بنای ارزشمند برانگیخت. جلسات مجمع تشخیص مصلحت نظام تا دو سال بعد از درگذشت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در این کاخ برگزار می‌‎شد.

کاخ مرمر سرانجام در سال ۱۳۹۷ تحویل بنیاد مستضعفان شد و پس از یک سال به‌ صورت موزه درآمد. نام آن به «موزه هنر ایران» تغییر کرد؛ نامی که از نظر معنایی دربر دارنده گنجینه‌های هنر و معماری آن است اما هنوز نتوانسته جای کاخ مرمر را در ذهن مردم بگیرد.

سخن پایانی

در هنگام بازدید از موزه هنر ایران به چند نکته باید توجه داشته باشید. همراه داشتن کارت ملی برای ورود به موزه الزامی است. به علت ممنوعیت عکس‌برداری در موزه، از آوردن تجهیزات عکاسی خودداری کنید.

با همه این توصیفات بازدید از موزه هنر ایران را از دست ندهید؛ زیرا نه تنها یکی از زیباترین بناهای تاریخی شهر تهران است بلکه در کمتر جایی مانند کاخ مرمر، گنجینه‌های هنری در یک‌جا متمرکز شده‌اند. در جای‌جای این موزه، هنرِ دست هنرمندان بزرگی را می‌توان دید که پس از گذشت سال‌ها بی‌نظیر مانده‌اند.

آلبوم تصاویر